Een handelskaart van Europa uit 1602.
G. G. Schilder
Een Nederlandse bijdrage aan de historisch-themadsche
kartografie
Inleiding
Een in zijn soort enig kartografisch document van de
Nederlandse handel rond de wisseling van de zestien-
de naar de zeventiende eeuw vormt de kaart van
Europa van Comelis Doedszoon, die door Jodocus
Hondius is gegraveerd en door de bekende Amster-
damse uitgever Comelis Claeszoon in 1602 is gepu-
bliceerd (fig. 1). Deze kaart geeft een fantastisch
overzicht van de commerciele ontwikkeling en de
immense opleving van de Nederlandse scheepvaart
in een periode, waarin de jonge om haar onafhanke-
lijkheid vechtende Republiek een belangrijke rol onder
de zeevarende naties opeiste. De kaart toont het
Nederlandse handelsgebied, dat zieh uitstrekt van de
Noordkaap en IJsland in het noorden tot de Canarische
Eilanden in het zuiden, terwijl de Azoren en de
Adriatische Zee in het westen resp. oosten de be-
grenzing vormen. Door haar karakter en kaartinhoud
behoort deze kaart van Europa tot de oudste voorbeel-
den van de Nederlandse thematische kartografie en
ze vertegenwoordigt een kaarttype zoals niet eerder
in andere Europese landen versehenen is. Met de
totstandkoming van deze kaart van Europa zijn drie
bekende namen verbonden, die belangrijke bijdragen
hebben geleverd aan de reputatie van de Nederlandse
kartografie in de wereld. De auteur Comelis Doeds
zoon van Edam is ddn van de hoofdvertegenwoordi-
gers van de Noordhollandse kartografenschool, waar-
over nog zal worden gesproken. Comelis Claeszoon
(1546/47-1609) is ddn van de grootste boekdrukkers
en boekverkopers uit de laatste decennia van de zes-
tiende en het begin van de zeventiende eeuw te Am
sterdam, hij bezat in feite een monopolie van alles
wat op het gebied van geograüe, reisbeschrijvingen,
kartografie en stuurmanskunst in Amsterdam ver-
scheen (1). Voor hem werkten de meest befaamde
graveurs uit die tijd, zoals de Van Langren-familie,
de Van Deutecum-familie, Saenredam, Jodocus
Hondius en Pieter van den Keere. De uit de Zuide-
lijke Nederlanden afkomstige Jodocus Hondius
(1563-1612), die zieh na een verblijf van tien jaren
te London in 1593 te Amsterdam vestigde, verwierf
eerst een grote naam door het graveren van afzon-
derlijke kaartbläden. Later heeft hij als uitgever van
nieuwe edities van Mercators atlas een belangrijke
aanzet gegeven tot de ontwikkeling van de Nederlandse
atlasproduktie in Amsterdam, die spoedig een sleutel-
rol op de wereldmarkt veroverde (2).
De Noordhollandse kartografenschool
Aan het einde van de zestiende en begin van de zeven
tiende eeuw bestond in Noord-Holland een buitenge-
woon belangrijke kartografenschool, die zieh met het
vervaardigen van wereld- en zeekaarten bezighield.
Centra van deze kartografische school waren de Ste
den Edam en Enkhuizen, die gezien hun havenfunetie
een ideale achtergrond vormden voor de ontwikkeling
van een kartografische werkplaats voor Produkten op
het gebied van de navigatie. Naast de bekende Lucas
Janszoon Waghenaer, die als stamvader van deze
school te beschouwen is, waren in deze beide haven-
steden zogenaamde 'kaartschrijvers' werkzaam, die
pas door een in de laatste jaren verricht onderzoek
meer in het voetlicht kwamen te staan (3). Onder hen
zijn te noemen Comelis Doedszoon, Evert Gijsberts-
zoon, Jan Dirckszoon Rijckemans, Claes Pieterszoon,
Joris Carolus en de gebroeders Härmen en Marten
Janszoon. Terwijl van Waghenaer geen enkele hand-
schriftkaart bekend is en zijn bijdragen op het gebied
van de navigatie slechts in gedrukte vorm bewaard
zijn, bestaat er wat betreft de overige 'kaartschrij
vers' een andere situatie. Slechts een deel van hun
kartografisch werk is gedrukt, hun oeuvre bestaat
grotendeels uit handschriftkaarten op perkament.
Edn van de redenen dat er tot nu toe zo weinig over
de Noordhollandse kartografenschool bekend was, ligt
in het feit, dat het merendeel van het materiaal over
de gehele wereld (b.v. in Parijs, Londen, Berlijn,
Tokyo, Florence) verspreid is en er slechts een paar
voorbeelden in Nederlandse verzamelingen bewaard
worden.
Het werk van de 'kaartschrijvers' kan in twee cate-
gorieän worden verdeeld. Allereerst zijn er de kaar-
ten te noemen, die een funetioneel karakter dragen en
als navigatiemiddel aan boord van de Nederlandse
schepen door de Nederlandse zeeman werden gebruikt.
Hun kenmerk is een sober kaartbeeld, decoratieve
elementen zijn, afgezien van een mooi getekende
kompas-roos, achterwege gelaten. Daarnaast bestaat
een categorie, die ik met 'kantoor'-kaarten aanduid,
omdat ze wegens hun decoratieve vormgeving en kleu-
ring op de kantoren van de rijke reders en kooplieden
als wanddecoratie en informatiebron dienst deden.
Deze kaarten behoren met de erop voorkomende
miniatuurschilderijen tot de mooiste portolaankaarten,
die de Gouden Eeuw van de kartografie opleverde.
Een verder kenmerk van deze 'kaartschrijvers' is
KT 1981. Vn. 3
35
