Atlaskartografie in Nederland 1945-1980
G.F. Willems
Het is ondoenlijk om de naoorlogse atlaskartografie in Nederland uitputtend te behandelen in een beperkt aan-
tal pagina's. Waarschijnlijk zou alleen al een bibliografie van atlassen, versehenen in de periode 1945-1980,
de lengte van dit artikel verre overtreffen. Het is duidelijk dat ik me moet beperken tot enkele hoofdlijnen.
Wat is een atlas?
Volgen we het internationale kartografisch woorden-
boek dan zou men kunnen zeggen: een atlas is een
samenhangende verzameling kaarten, uitgegeven als
boek of in losbladige vorm. In het kort: een atlas is
een boek met kaarten (al of niet gebonden)
Van oudsher werd het woord atlas echter ook voor
andere uitgaven gebruikt. Dit waren meestal uitgaven
die naast tekst ook afbeeldingen bevatten, denk bij—
voorbeeld aan de anatomische atlassen. Ook nu nog
komen er regelmatig publicaties op de markt gesierd
met het woord atlas zonder dat er sprake is van een
kaartenboek. Zo verscheen er in 1973 een Atlas van
de Nederlandse Democratie waarin met behulp van
tekst en schema's de werking van onze staatsinrich-
ting werd beschreven. Dit soort atlassen moethier
buiten beschouwing blijven. Wij kartografen moeten
ons wel realiseren dat wij niet het monopolie hebben
op het woord atlas.
Bij de kartografische atlassen zien we een zekere
erosie van het begrip atlas optreden. Vooral bij de
atlassen bestemd voor de publieksmarkt wordt het
kaartendeel steeds meer overwoekerd door tekst,
foto's, diagrammen en dergelijke. Zolang de kaarten
nog een belangrijk deel van het geheel vormen zien
wij deze uitgaven nog als echte atlassen; waar de
ondergrens ligt is nauwelijks vast te stellen.
Indeling van atlassen
Voor een behandeling van het onderwerp is een hand-
zame indeling van atlassen wel gewenst. Volgens
Werner Witt (1) kan men atlassen op vijf verschillende
manieren indelen: naar formaat en omvang (van
handatlas tot zakatlas)naar het afgebeelde gebied
(wereld, land, stad), naar onderwerp (topografie,
klimaat, geschiedenis enz. naar het doel (naslag-
werk, planningatlas) en naar gebruikerskring (school,
gezin). ledere atlas kan met behulp van deze vijf
classificatieprincipes gekarakteriseerd worden. Voor
mijn doel is dit veel te omslachtig. Gemakshalve zal
ik de volgende indeling hanteren:
1. Schoolatlassendit zijn algemene atlassen, mees
tal wereldatlassen, bestemd voor de schoolmarkt.
2. Gezinsatlassen; dit zijn algemene atlassen bestemd
voor de publieksmarkt (hierbij ook de handatlassen)
3. Speciale atlassen.
4. Nationale atlas.
Enkele hoofdlijnen
Voordat we ons gaan bezighouden met de verschillen
de atlasgroepen is het gewenst om enkele hoofdlijnen
in de ontwikkeling van de naoorlogse atlaskartografie
aan te geven.
Allereerst moet vastgesteld worden dat er een aan-
zienlijke toename is geweest in het aantal versehenen
atlassen. Dit geldt vooral de gezinsatlassen en de
speciale atlassen.
Een tweede element is de Sterke toename van de
thematische kartografie in de atlassen, zeker in de
schoolatlassen.
Grote veranderingen hebben zieh ook voorgedaan op
het gebied van de vormgeving en de technische pro-
duktie. Deze ontwikkeling loopt parallel met de ver
anderingen bij de kaartproduktie in het algemeen.
Daarom willen we aan deze aspecten verder voorbij-
gaan. Een element moet toch apart genoemd worden:
de reliefweergave door middel van schrapjes is ge
heel verdrongen door de bergschaduwing.
Belangrijk in de naoorlogse ontwikkeling is de sterk
toegenomen intemationalisering van de atlasproduktie
Er verschijnen veel atlassen van buitenlandse origine
op de Nederlandse markt. Minder bekend is het feit
dat er ook buitenlandse atlassen van Nederlandse
herkomst zijn. In een artikel over atlaskartografie
heeft Sijmons 2) nog eens gewezen op het feit dat
het publiceren van atlassen op internationale schaal
al in de 17e en 18e eeuw een veel voorkomend ver-
schijnsel was. In de eerste helft van de 20e eeuw is
er in Nederland echter nauwelijks sprake van inter-
nationalisering bij de atlasproduktie. Deze ontwikke
ling begint in de zestiger en zeventiger jaren weer
belangrijk te worden.
Schoolatlassen
Van oudsher werd de schoolmarkt beheerst door de
Bosatlas. V<5(5r de oorlog is er een tijd lang een con-
current op de markt geweest: de Schoolatlas der
geheele Aarde van Beekman en Schuiling. De laatste
druk van deze atlas verscheen in 1928. Men kan dus
wel stellen dat Beekman en Schuiling in het begin
van de dertiger jaren de concurrentiestrijd verloren
hadden.
De eerste druk van de Bosatlas na de oorlog (de 37e)
verscheen in 1947, vier jaar later kwam de 38e druk,
weer vier jaar later de 39e, alle onder redaktie van
KT 1982. VIII. 1
23
