Historische ontwikkeling van legenda's;
een verkenning
G. Schilder
Bij de voorbereiding van deze bijdrage bleek dat er geen enkel artikel met betrekking tot de ontwikkeling van
legenda's gepubliceerd was (1). Omdat het onmogelijk bleek in een kort tijdsbestek een alomvattend onderzoek
hiernaar in te stellen en de legenda's op alle gedrukte en getekende bronnen uit drie eeuwen kartografische werk-
zaamheid uit te pluizen, completeerde ik de oorspronkelijke titel van deze lezing al snel met 'een verkenning'.
Toch hoop ik een schets van de historische ontwikkeling van legenda's op kaarten te kunnen bieden.
Bij de benadering van het onderwerp viel mijn keuze op twee aspeeten van de Nederlandse kartografie:
1. de ontwikkeling van legenda's bij de 'officiele' kartering van de Nederlandse gewesten van het midden van
de 16 e tot aan het eind van de 19e eeuw;
2. (een keuze uit) de ontwikkeling van legenda's op thematische kaarten.
Legenda's bij de topograf i sehe kartering
In het midden van de 16e eeuw is den van de grond-
slagen van de Nederlandse kartografie gelegd door
Jacob van Deventer, die in opdracht van gewestelijke
staten of van de landsheer de provincies Friesland,
Gelderland, Holland, Zeeland en Brabant in kaart
bracht (2). Deze provinciekaarten, die voor hun tijd
zeer nauwkeurig waren, vertonen de eerste legenda's
met Symbolen. Als voorbeeld dient de kaart van Gel
derland. In de linkerbenedenhoek ziet men in een
cartouche een legenda waarin de op de kaart gebruikte
grafische Symbolen voor Steden, dorpen, kloosters
en kasteien worden genoemd en afgebeeld (figuur 1).
L>Ke. carte vrn tvevrvwtk licvtoocVxiom vcGcWcnvet
iUe frontK\-civ\(wv alle dvc landrtv dfttr tun roerencU oj^
or.n-.U, tafcvcvtfu m aenuvert doer enrten coften van
Ktvu rlvckeMswcrtcyt Tt wettn allr tUc Stetten jradorpeuJJsi,
cloojtcrcu 4t rttjtfclVwyjcn ,4k. mo: aJtk i« Scccm cxaUervtc
- ^n.tjcmctcn enik jertdt not nchtcT am derGeogra^kiT
Vumv 30c wai- ^Wrtferv Art feyktn "frort'tuliebten.» Act jclüe
en fvn jotvolcomfr» tn jektrlyck^wct gefet ols dftndtr.om dut
mtn c-^-.r all met fot vrylyck. wctwtgc V>rtft motgWtv^nt
Vmyckjn, Svn nocktans Av. ^AwtJmWrtr indt jekfrlycktr
qtßdi Aon (nwjlit andere Carten vocrtyG W «vdere wttfc^cuen.
Fig. 1. Legenda op J. van Deventer's kaart van
Gelderland, 1556 (Herzog August Bibliothek,
Wolfenbuttel)
Interessant is in het vervolg de mededeling dat op
plaatsen waar in de kaart een cirkeltje is getekend de
meting niet zo correct kon worden gedaan als op ande
re plaatsen, omdat men niet overal vrij opmetingen
kon verrichten. Van Deventer zinspeelt hier op de
belemmeringen gedurende zijn veldwerk als gevolg
van de oorlog met de hertog van Gelre. Niettemin
besluit Van Deventer de legenda met de volgende zin:
'S£n nochtans die selve plaetsen beter ende sekerlycker
gestelt dan enighe andere carten voertijts bij anderen
wtgegeven'.
Een interessant fenomeen is het feit, dat gedurende de
volgende 150 jaren geen essentiele veranderingen in
de legenda's op gedrukte kaarten optreden.
In Abraham Ortelius' Theatrum Orbis Terrarum, dat
in 1570 in Antwerpen verscheen en als eerste moderne
atlas wordt beschouwd, vindt men onder de kaarten
van de Nederlandse provincies op slechts een kaart,
die van Viaanderen, een körte Latijnse legenda met de
Symbolen voor Steden (urbes)kasteien (arces)
kloosters (monasteria) en dorpen (pagi).
Op geen enkele kaart van de Zeventien Provincien in
de befaamde atlassen van Gerard de Jode (1578) en
Gerard Mercator (1595) is een legenda afgebeeld.
Pieter van den Keere, die in 1617 de eerste atlas van
de Nederlanden, zijn Germania Inferior, publiceerde,
nam slechts op twee kaarten kaartlegenda's op, name-
lijk op de overzichtskaart en op de kaart van Utrecht.
KT 1983. IX. 1
19
