a. lijnvariaties, al of niet gekombineerd met kleur
voor wegen, Straten, paden, grenzen, enz.
b. gestandaardiseerde Symbolen van elementen waar-
naar de kaart verwljst, bijv. autowegnummers,
parkeerplaatsen, e. d.
c. kartografische Symbolen voor topografische ele
menten bijv. torens, kerken, gebouwen, bruggen,
spoorlijnen, enz.
d. kleurvlakken, arceringen, symboolpatronen voor
bijv. water, bebouwing, parken, begraafplaatsen,
begroeiing, enz.
e. elementen om de schaal aan te geven, bijv. af-
standen;
f. letters en getallen voor bijv. plaats-, wijk-,
straatnamen, enz.
Parameters
Van belang zijn vooral did elementen die tot doel heb-
ben een specifieke vorm of funktie door codering
onderscheidbaar te maken; men noemt ze in die ge-
vallen ook wel 'grafische parameters'.
Bij het vaststellen van de mogelijkheden om informa-
tie op visueel waameembare wijze te coderen, moet
er rekening mee gehouden worden dat de parameters
gebruik maken van verschillende 'visuele code-dimen-
sies', zoals grootte, kleur, korrel, helderheid,
aantal, lijnlengte, hoek, richting, getallen, Jetters,
figuren.
Elke code-dimensie heeft daarbij zijn eigen 'kapaci-
teit'. Indien men bijvoorbeeld informatie over wil
brengen door alleen kleur te gebruiken dan is het
raadzaam om niet meer dan 9 stappen, die onderling
nog goed onderscheidbaar zijn, te hanteren. Met hel
derheid (toonwaarde) kunnen niet meer dan 5 'toestan-
den' worden aangeduid. Meestal worden echter meer-
dere code-dimensies tegelijk toegepast, zoals kleur
£n toonwaarde, kleur ön lettergrootte, helderheid ön
richting (van licht naar donker) of letter dn kleur,
waardoor meer variabele gegevens kunnen worden
weergegeven. Het verdient echter aanbeveling onder-
staand Schema te bestuderen:
Globale vergelijking van code-dimensie, informatie-
capaciteit en benodigde waamemingsduur
code dimensie
stappen-
aantal
waamemings
duur in sec.
kleur (nm)
9
0,1
grootte (cm2)
7
0,1
korrel (n/cm2)
7
0,5
helderheid (cd/m2)
5
0,1
aantal (n)
6
1,0
lijnlengte (cm)
4
1,0
hoek (graden)
24
0,5
richting (graden t. o. v.
15
0,1
vorm:
getallen
>100
0,5
letter(s)(grepen)
>1000
0,5
standaardfiguren
>15
0,5
(bron: J. M. Dirken, College Informationele Ergonomie,
TH Delft, afd. Industrieel .Ontwerpen, 1982)
Ook zijn visuele codes in te delen naar effektiviteit om
versehillen onderscheidbaar te maken. De Franse
kartograaf Bertin geeft daarbij de volgende rangorde
in aflopende reeks van effektiviteit:
a. grootte
b. helderheid (kontrast, waarde)
c. struktuur
d. kleur
e. plaatsing (richting)
f. vorm
Als we deze criteria toetsen aan bijvoorbeeld het ge
bruik van letters zien we dat in de eerste plaats varia-
tie in grootte geschikt is om versehillen in higrarchie
aan te geven. Het probleem is daarbij een reeks te
kiezen, zodanig dat elke stap duidelijk onderscheid
baar blijft zonder dat de uitersten van de reeks - de
grootste en kleinste lettergrootte - respektievelijk
onpraktisch of onleesbaar wordt. Ervaring bij beweg-
wijzeringsprojekten leert dat forse stappen van steeds
bijvoorbeeld 150% of zelfs 200% groter - om in grafi
sche termen te blijven - niet ongebruikelijk zijn.
Na grootte komt helderheid, hetgeen men bij letters
zou kunnen vertalen in zwaarte zoals bijvoorbeeld van
vet naar mager. Onderscheid in romein-cursief
(richting) is evenals een verschil in lettertype verge-
leken met helderheid minder effektief.
Typografie
Voor legenda's gelden veelal dezelfde regels als bij
boektypografie. In analogie met de nieuwe telefoon-
gidsen is het overzichtelijker de Symbolen - geschei-
den door een vaste witruimte - vlak vöör de verkla-
ring ervan te zetten in plaats van erachter, waarbij
men vaak grote witruimtes moet 'uitpunten'. Grote
reeksen kunnen beter in groepjes ingedeeld worden,
liefst voorzien van een kopje. Meertaligheid komt het
best tot zijn recht als elke taal in een vaste vertikale
rubriekskolom geplaatst wordt met een kopje erboven
dat de betreffende taal aangeeft, in plaats van bij elk
symbool apart de verklaring in elke taal te geven.
Ordening van gegevens waarbij rekening gehouden
wordt met de leesgewoontes van links naar rechts,
van boven naar beneden en van groot naar klein zou
vanzelf hören te spreken, maar er zijn nog altijd voor-
beelden genoeg te vinden die hiertegen zondigen zonder
dat daarbij blijkt dat dit het gevolg is van aanpassing
aan andersoortig zoekgedrag van de gebruikers.
Uiteraard gelden voor de lay-out van de legenda ten
aanzien van belettering, gebruik van lijnen, kaders,
enzovoort dezelfde regels als hiervoor zijn gegeven
voor de grafische parameters in de kaarten z&lf.
Kleur
Kleur is een van de meest veelzijdige visuele code-
ringsmiddelen en ook edn van de meest effektvolle.
Kleur bepaalt sterk de sfeer van de kaart en het lijkt
erop dat de persoonlijke smaak en het kleurgevoel van
de kaartmaker een redelijke invloed op het kleurge-
bruik kunnen uitoefenen, zoals ik zodadelijk zal
trachten aan te tonen.
Kleurgebruik wordt ook sterk bepaald door economi-
sche faktoren, zoals de hoeveelheid kleuren druk-
gangen) en door de mogelijkheid af te wijken van de
standaard vier kleuren zoals die gebruikelijk zijn
voor kleurendrukwerk.
KT 1983. IX. 1
35
