teafffigsfefftA
Global View
F.J. Ormeling
Dirk Fortuin is al enige jaren bezig om 'zijn' globes
onder de mensen te brengen. Met 'zijn' globes bedoe-
len we de in orthografische projectie getekende aarde,
waarvan door licht- en schaduweffecten een driedi-
mensionale (globe-)indruk wordt gewekt. Als zodanig
vormen ze een geslaagde combinatie van automatise-
ring en verantwoorde grafische vormgeving.
Op de poster-bijlage bij dit nummer treft u de aarde
in zes standen aan, als atomen die om elkaar heen-
cirkelen. Met de rode en blauwe lijnen is het verband
tussen de verschillende projectiecentra aangegeven.
De keuze van de zes verschillende posities is als
volgt verantwoord: vanuit Zaanstad zijn twee groot-
cirkels getrokken, loodrecht op elkaar, naar het
tegenpunt of de antipode. Behalve op Zaanstad en de
antipode zijn nu ook op de vier middens van de ver-
bindingslijnen projecties gecentreerd (zie figuur 1).
In de afstandsgetrouwe projectie in figuur 2 zijn de
twee loodrecht op elkaar staande grootcirkels vanuit
Zaanstad ook ingetekend; halverwege de kaartrand
zijn de stippellijnen onderbroken om aan te geven hoe
de middens bepaald zijn. Deze twee illustraties zijn
op de originele poster op de achterkant afgedrukt -
voor de poster-bijlage bij dit nummer was dat niet
mogelijk, en daarom zijn beide illustraties in het
tijdschrift overgenomen.
De globes zijn al op verscheidene plaatsen toegepast,
onder andere in de Spectrum Encyclopedie van de
Wereld en in de ook in het Kartografisch Tijdschrift
besproken Wereldenergiekaart (KT 1982. VIII. 2). Ze
geven een presentatie van de aarde die afwijkt van
die in de meeste atlassen. En al gebruikt men in een
atlas voor een kaart van de halfronden de orthogra
fische projectie, de drie-dimensionale effecten van
deze afbeeldingsmethode worden vaker onderdrukt
dan benadrukt. Niet zo echter bij Fortuin: bij hem
gaat het bewust om de bolvorm van de aarde, en de
poster die dankzij hem als bijlage bij dit KT-nummer
is gevoegd (en een uitgave is van Equipage uit Assen-
delft en De Boer en Vink uit Zaandijk) laat dat zien.
Mede door de tekst en de verschillende standen van
zijn globe wordt het idee ondersteund dat we door de
gebruikelijke wereldkaarten de kans lopen het globale
overzicht over de aarde -de 'global view' - kwijt te
raken.
Omdat we allemaal weten hoe een voetbal eruit ziet
en hoe deze in perspectief vertekent, hebben we ook
geen moeite met de voorstelling zoals Fortuin die op-
roept. Als de noord-zuid afstand in Alaska linksboven
groter is dan in de aardbol middenboven, dan realise-
ren we ons dat dat komt omdat de afstand van Alaska
tot de rand van de aardbol middenboven kleiner is dan
linksboven. De vertekening, het samendrukken is
middenboven groter omdat we er schuiner tegenaan
kijken. En wat voor afstanden geldt, geldt ook voor
oppervlakken. Dankzij het graadnet dat Fortuins glo
bes siert (dat woord is hier bewust gebruikt) zien we
dat richtingen (in elk geval voorzover ze als meridia-
nen en parallellen verlopen) niet als rechte lijnen zijn
weergegeven. Maar dat wisten we ook al uit eigen er-
varing, uit bijvoorbeeld de beschouwing van de naad
van een voetbal. Door nu de aarde te presenteren als
een vorm waarvan we de vertekeningseigenschappen
uit ervaring kennen, schakelen we de wel degelijk
aanwezige vertekening als het wäre uit, en komen we
zo tot een zeer overtuigende presentatie.
Tot zover niets dan lof. Dan moet er echter van mijn
hart dat ik het schritt in de aardbollen siecht geplaatst
vind. Door de rechte stand, het niet meedraaien met
het oppervlak van de globe, staat het als het wäre er-
boven, in het luchtledige, en dat tast de driedimensio-
nale indruk aan.
De provocerende slagzinnen (de tekst is van Warner)
hebben als doel ons wakker te schudden uit ons platte
denken - ons de vertekening van platte kaarten te rea-
liseren. 'Hoe verder u reist hoe meer u terugkomt'
pleit als het wäre voor het aangeven van het tegenpunt
-de antipode - van Nederland op de globe, om aan te
geven dat zodra we dat punt gepasseerd zijn, we weer
op de terugweg zijn. Het is niet iets dat op de poster
duidelijk blijkt, maar het gebied dat op deze ortho
grafische projecties zonder veel vertekening wordt
afgebeeld is feitelijk niet zo groot, en beslaat zeker
minder dan een kwart van het aardoppervlak.
'Rechte wegen lopen krom' is een kwestie van schaal.
Het gaat op voor de meeste op een wereldkaart uitge-
zette routes, maar niet voor grootschalig kaartmate-
riaal, zoals de 1:200. 000 wegenkaarten van de ANWB,
die we rüstig kunnen blijven gebruiken. 'De snelste
weg gaat om' duidt op het fenomeen dat er slechts ddn
enkele projectie is die de kortste (snelste) route ook
als een rechte lijn geeft (de gnomonische projectie)
en dat die kortste route, op een meer gangbare projec
tie overgebracht, er meestal langer en dus als een
omweg uitziet. Ook op de hier gepresenteerde globes
is een rechte lijn niet de kortste verbinding, tenzij hij
door het centrum van het afgebeelde gebied loopt.
Er zijn natuurlijk meer van dergelijke slagzinnen te
KT 1984. X. 1
37
