c. s. is in de Bondsrepubliek gretig
opgenomen. In Oktober 1985 waren
er reeds circa 80. 000 exemplaren
verkocht. Ik ben van mening dat
een dergelijk atlasje van Nederland
ook op een goede ontvangst zou kun-
nen rekenen. Recensent prof. Witt
die het werkje in Kartographische
Nachrichten lovend besprak, was
van oordeel dat het in bezit hoort
te zijn van - ik pas zijn aanbeve-
lingen aan de Nederlandse situatie
aan - ieder kamer- en gemeente-
raadslid, iedere leraar en student
en in het algemeen van ieder in het
landsbestuur gei'nteresseerd Staats
bürger. Ik ben het van harte eens
met deze aanbeveling en zie belang
stellend uit naar de Nederlandse
Dloczik die een gelijkwaardige
Nederlandse uitgave dürft op te
zetten.
F. J. Ormeling, sr.
LAZARUS SECRETARIUS. The
first Hungarian Map Maker and his
Work. Edited by Lajos Stegena.
Budapest: Akadömiai Kiadö, 1982,
114 pp. met vele tekeningen en
foto's en vijf facsimile kaarten.
25 x 34 cm. ISBN 963 05 2863 2.
Prijs US 48. 00.
De eerste kaart van Hongarije die
afwijkt van het middeleeuwse op
Ptolemaeus gebaseerde kaartbeeld
dateert van 1528. Volgens de tekst
in de kaartcartouche werd zij ver-
vaardigd door Lazarus, secretaris
van de aartsbisschop van Eszter-
gom en herzien door Georgius
Tanstetter, mathematicus-astro-
noom en kartograaf aan de univer-
siteit van Wenen. Tot dusver zijn
vijf verschillende uitgaven van de
kaart van Lazarus teruggevonden.
De eerste, die van 1528, werd ge-
drukt te Ingolstadt, de tweede
(1553) te VenetiB, de derde en Vier
de (beide van 1559) te Rome en de
vijfde (1566) waarschijnlijk te
Wenen. De naam Lazarus komt al-
leen voor op de eerste en vijfde
editie. Toch lijdt het volgens des
kundigen geen twijfel dat de vier
latere uitgaven kopieBn zijn van de
kaart van 1528, slechts op onder-
geschikte plaatsen gewijzigd en
aangevuld. De originelen van vier
van de vijf edities, waaronder de
eerste, bevinden zieh in de Natio
nale Szechenyi Bibliotheek te
Budapest.
Hoewel de editie van 1528 op het
eind van de vorige eeuw werd
herontdekt en sedertdien meer
malen in verspreide geschritten
werd beschreven ontbrak tot dus
ver een samenvattende kritische
Studie van de gezamenlijke uit
gaven. Hierin nu voorziet de on-
derhavige publikatie, waarin on-
der redaktie van Lajos Stegena,
Hoofd van de Kartografische Af-
deling van de Eötvös Löränd
Universiteit te Budapest, 12
Hongaarse deskundigen, elk van-
uit zijn eigen expertise, in 17
hoofdstukken, Lazarus Secretarius
en zijn werk doorlichten. Het is
een boeiende verzameling gewor
den die als model kan dienen voor
elk historisch-kartografisch on-
derzoek. Ook in deze tak van
wetenschap lijkt de toekomst aan
het onderzoek in groepsverband.
Redakteur Stegena, van huis uit
geofysicus, heeft behalve een al-
gemene inleiding hoofdstukken
voor zijn rekening genomen over
de stand der Hongaarse karto-
grafie v66r Lazarus (overwegend
in handen van Italianen), over de
identiteit van de kaartauteur, de
opmetingsmethoden en daarbij
gebruikte instrumenten (samen
met Dr. Laszlo Bendefi) en over
de vijf opeenvolgende uitgaven
van de kaart. Zijn medewerkers
behandelen onderwerpen als de
meetkundige grondslagen van de
kaart, symbolisatie-aspekten
(3 hoofdstukken), toponymen
(eveneens 3 hoofdstukken), kaart-
teksten en -opschriften, familie-
wapens op de kaart en het papier
waarop deze is gedrukt. Het was
voorts een goede gedachte van
redakteur Stegena om een over-
zicht op te nemen van de litera-
tuur die over het onderwerp is
versehenen, compleet met körte
inhoudbeschrijving der vermelde
nummers, hetgeen nadere oriBn-
tatie in de materie aanzienlijk
vergemakkelijkt.
Een van de meest intrigerende
hoofdstukken is dat over de iden
titeit van Lazarus, over wie
lange tijd weinig anders bekend
was dan dat hij sekretaris was
van Thomas Bakocz, aartsbis
schop van Esztergom. Over zijn
herkomst bestaat nog geen over-
eenstemming, al heeft de Oosten-
rijkse kaarthistoricus Bernleith-
ner 1978) het aannemelijk ge-
maakt dat hij afkomstig was uit
Stuhlweissenburg (het huidige
SzBkesfehBrvär) en in 1512 werd
ingeschreven als student aan de
universiteit van Wenen. Geboorte-
en sterftejaren van Lazarus blijven
echter vooralsnog onbekend. Te
Wenen studeerde hij bij de eerder-
vermelde professor Georgius
Tanstetter, die hem volgens een
manuscript uit 1514 als zijn beste
leerling beschouwde. Volgens
Bernleithner was de kaart van
Lazarus het resultaat van Oosten-
rijks-Hongaars teamwerk. Lazarus
vervaardigde de kaart in samen-
werking met zijn professor waarbij
ook de Duitse astronoom-kartograaf
Jacobus Ziegler, eveneens te
Wenen werkzaam, bij terrein- en
tekenwerk geassisteerd schijnt te
hebben, hoewel laatstgenoemde na-
drukkelijk Lazarus als 'primus
auetor' kwalifieeert.
De kaart is opgenomen met de een-
voudige landmeetkundige instru
menten die in de 16de eeuw beschik-
baar waren zoals astrolabe, jakob-
staf en hodometer of schredentel-
ler, op basis van astronomische
plaatsbepalingen van enkele konink-
lijke residenties (Esztergom,
Buda, Visegrad enz.
Voor wat betreft de hydrografie en
de lokatie van nederzettingen wordt
het produkt van Lazarus door de
verschillende auteurs geprezen.
Het stelsel van de Donau en haar
zijrivieren is over het algemeen
korrekt weergegeven, afgezien van
de foutieve lopen van Dräva en
Szäva, in ieder geval aanzienlijk
accurater dan op kaarten van oude-
re datum. Voor het eerst is onder
andere de befaamde kniebocht van
de Donau bij Väc onderkend. Daar
hoogtemetingen nog onbekend waren
laat de voorstelling van religfvor-
men, naturalistisch weergegeven
door molshopen, echter reeds met
schaduwering en differentiBring
tussen hoger en lager, te wensen
over. De kaart is getekend in een
onbestemde projektie op een schaal
van ongeveer 1 1. 234. 000, die
echter niet uniform is. Zij bestaat
uit vier bladen, die niet ideaal pas
sen en is georienteerd op het
NO-NNO en niet zoals op de kaart
aangegeven op het Noorden.
Daar de opname plaats vond in de
jaren 1510-1520, dus in de nadagen
van Groot-Hongarije onder de
Hunyadi's, verwondert het niet dat
de kaart zieh uitstrekt van Wenen
en Stiermarken in het westen tot
en met TranssylvaniB in het oosten,
van de Beskiden en Moldavie in het
noorden tot en met Kroatie, Servie
KT 1986. XII. 2
51
