Lange werd voor zijn aandeel in
dit succes verschillende malen on-
derscheiden. Onder meer ontving
hij een waarderende brief van
keizer Wilhelm I, voorts de orde
van de Rote Adler 4de klasse (niet
gek voor een kartograafen een
eredoetoraat van de universiteit
van Jena.
In het begin van de jaren 1870 be-
sloot uitgever Georg Westermann,
mede als gevolg van de afnemende
korrektiemogelijkheden van de
drukplaten van de atlas van Lange,
een nieuwe schoolatlas op te zet-
ten, aangepast aan de veranderen-
de eisen des tijds. Hij benaderde
hiertoe Carl Diercke (1842-1913),
destijds hoofd van de kweekschool
voor onderwijzers te Stade bij
Hamburg, die in opdracht van het
Pruisische Ministerie van Onder-
wijs nieuw versehenen schoolat-
lassen op hun bruikbaarheid
placht te beoordelen. Diercke wordt
beschreven als een man van grote
didaktische gaven, een schoolmees-
ter in de beste zin des woords, een
'korrekter beamteter preussischer
Schulmann der sich in seiner gros
sen Familie wohl fühlte'. Zoals de
uitgeverij J. B. Wolters, Gronin
gen, vrijwel in dezelfde periode de
ideale atlasredakteur P. R. Bos
ontdekte zo had ook Westermann
geen betere medewerker kunnen
vinden. De eerste ontmoeting bis
sen uitgever en schoolmeester te
Stade in 1874 luidde een 40-jarige
samenwerking in. Daar de zoon
van laatstgenoemde, Paul Diercke,
geograaf, het werk van zijn vader
voortzette en tot 1937 de karto-
grafische afdeling van Westermann
leidde duurde de relatie meer dan
70 jaar.
Het eerste produkt van deze sa
menwerking, de 'Schulatlas Uber
alle Teile der Erde. Zum geo
graphischen Unterricht in höheren
Lehranstalten' droeg behalve de
naam Diercke ook die van de koper-
graveur Eduard Gaebler, die zieh
als kunstenaar allerminst de min
dere van de redakteur beschouwde
en bedong als gelijkberechtigde op
de band vermeld te worden. In
latere drukken geraakte de naam
Gaebler, naarmate meer kaarten
door anderen werden getekend
meer op de achtergrond en bleef
tenslotte die van Diercke over.
De eerste uitgave omvatte 54
hoofd- en 138 bijkaartjes, alle in
meerdere kleuren in eigen bedrijf
gedrukt, en kostte 5, 60 Mark
(tijdens de inflatie in de jaren
1920: 38. 000 Mark). De atlas
werd gunstig ontvangen. Slechts
het bijna Vierkante formaat
(34 x 36 cm), in latere drukken
stapsgewijze verkleind tot
21 x 29, 7 cm (A4), dat niet paste
in de op de rüg gedragen Duitse
schooltassen, was onderhevig aan
kritiek. Toch kwam de verkoop
moeilijk op gang. Einde 1883 wa
ren er nog maar 803 exemplaren
verkocht. Westermann was ook
niet de eerste, noch de enige
schoolatlassenproducent in Duits-
land. Justus Perthes, Gotha, op-
gericht in 1785, Voerde sedert
1820 de kleine schoolatlas van
Stieler en sedert 1849 de school
atlas van Von Sydow die te zamen
in de jaren 1870 nog jaarlijkse
oplagen scoorden van 60. 000 exem
plaren. Ook de door Diercke bij
de samenstelling van zijn atlas
gevolgde richtlijnen - duidelijke,
doelmatige, overwegend fysische
kaarten, vergelijkbare schalen -
bevatten weinig nieuws. Toch
slaagde de Diercke er in door
clever management van de uitge
ver, zijn direkte konkurrent, de
door Hermann Wagner herziene
Sydow-Wagner Methodischer
Schulatlas (1888) voorbij te stre-
ven. Om Streeks 1900 waren er
ruim 270. 000 Dierckes verkocht,
dat is gemiddeld 16. 000 per jaar.
Driemaal is de Diercke-Atlas
grondig onderhanden genomen en
aangepast aan de eisen des tijds.
In de eerste plaats door Carl
Diercke zelf in de jaren negen-
tig uit welke herziening de
'Schulatlas' als 'Grosser Diercke'
te voorschijn kwam. Bij de twee-
de revisie die plaats vond onder
leiding van Richard Dehmel, op-
volger van Paul Diercke, her-
rees de atlas in 1950 onder zijn
huidige naam, de 'Diercke Welt
atlas'. In 1974 voltooide dr.
Ferdinand Mayer, Dehmel's op-
volger, thans hoogleraar in de
kartografie te Wenen, de derde en
voorlopig laatste revisie. In to
taal beleefde de atlas 248 her-
drukken, waarvan 64 sedert de
laatste modernisering. In honderd
jaar werden ruim 12 miljoen
exemplaren verkocht, een jaar-
gemiddelde van 120. 000 stuks.
In feite is dit niet het gehele suc-
cesverhaal want naast de Diercke
ontstonden, evenals in het geval
van de Bosatlas, nevenedities
voor middelbare en lagere onder-
wijsniveaus en vervolgens een hele
serie Heimatatlanten, streekatlas
sen, een variant die in Nederland
niet bekend is.
De informatierijkdom van de
Diercke Weltatlas is intussen zö
groot dat niet kan worden verwacht
dat, de bescheiden plaats van de
aardrijkskunde in het onderwijs in
aanmerking genomen, het totale
leerstofaanbod op school tot zijn
recht komt, opnieuw een punt van
overeenkomst met de Grote Bos.
Voor zelfstudie, tevens bedoeld
als handleiding voor de docent,
gaf Westermann Verlag daarom
het 'Handbuch zum Diercke' uit,
met 340 pagina's didaktische aan-
wijzingen, kaartinterpretaties,
opgaven, literatuur enz. Tenslotte
verscheen in 1981 de door Ferdi
nand Mayer gei'nitieerde en even-
eens van een tekstdeel vergezelde
'Diercke Weltraumbild Atlas', be-
vattende een fraaie selektie sate-
lietbeelden, die voor wat betreft
thema's, uitsneden en schaal zo-
veel mogelijk zijn afgestemd op
kaarten uit de Diercke Weltatlas.
Recente jaarcijfers van de oplagen
van de Diercke-produkten staan
ons niet ter beschikking. Het
schijnt dat de Diercke Weltatlas
ondanks feile konkurrentie haar
leidende positie op de Duitse on-
derwijsmarkt heeft behouden.
Onder de aanstormende mededin-
gers verdienen de Alexander Welt
atlas (1986) en zijn Kurzausgabe
(1986), Ernst Klett Verlag en de
Seydlitz Weltatlas (1984), Cornel-
sen, Velhagen Klasing-Schroedel
Schulbuchverlag vermelding.
Overigens staan de oplagecijfers
van alle Westeuropese atlassen
onder druk van het dalende geboor-
tecijfer, een verschijnsel ('der
Pillenknick') dat zieh in de Bonds-
republiek sedert het einde der ja
ren 1960 doet gevoelen.
F. J. Ormeling sr.
10
KT 1986. XII. 3
