Tabel 1. Waarnemingseigenschappen van visuele variabelen
VISUELE VARIABELEN
WAARNEMINGS
EIGENSCHAPPEN
positie vorm
oriöntatie kleur
textuur
grijs
waarde
grootte
associatief
0
-
-
selektief
-
o
geordend
-
-
0
kwantitatief
-
-
-
-
zeer goed; goed; o matig; - slecht/niet)
lijk oog heeft de neiging zaken in tenminste twee
waarnemingslagen te willen zien: een voorgrond en
een achtergrond. Vertaald in kartografische termen:
een kaartthema en een onderliggende topografie. De
kartograaf zal in de weergave van de informatie de
behoefte aan voldoende kontrast tussen thema en on-
dergrond moeten respekteren.
- de 'Gestalt' wetten: het menselijk oog met het daar-
aan gekoppeld geheugen, heeft de natuurlijke neiging
strukturen en patronen te willen zien en daardoor
wellicht ook door de kartograaf niet bedoelde.
Zo zullen bijvoorbeeld symmetrische figuren (denk
aan een ruitennet) domineren over niet-symmetrische
en zullen regelmatig verlopende lijnen (denk aan een
spoorlijn) eerder opvallen dan onregelmatige. Door
de vorm van het object bestaat derhalve de kans op
een ongewilde dominantie over andere Objekten en
verschijnselen in de kaart.
- van de waarneming van grijswaarden is bekend dat
deze niet overeenkomt met de gemeten grijswaarde
en dat het oog gevoelig is voor kleinere grijswaar-
deverschillen in de lichte tinten (hoge reflektie),
maar deze zelfde grijswaardeverschillen in donkere
tinten niet kan waarnemen. Bij het zoeken naar een
gelijkmatig 'ogende' grijstrap is het derhalve beter
af te gaan op de waarnemingswaarden van het oog,
dan op die van instrumenten.
- de onderschatting van de grootte van proportionele
Symbolen (bijvoorbeeld cirkels) bij toenemende
grootte, is een ander bekend psycho-fysisch waar-
nemingsverschijnsel, zo ook de wederzijdse be-
invloeding van kleuren, waardoor die kl euren ogen-
schijnlijk veranderingen ondergaan en dus aanlei-
ding kunnen zijn tot verkeerde interpretaties.
C o n ve n ti o ne 1 e associaties en stan-
daardis atie
Water uit de kraan is kleurloos, dat in een rivier
grauw of grijsbruin. Zelden of nooit is water blauw.
Toch zal bijna een ieder, niet alleen de kartograaf,
water in een blauwe tint weergeven. Een conventie.
Groen is een conventionele kleur voor vegetatie en
op een kaart met temperaturen zullen hoge waarden
in roodachtige kleuren worden aangeduid.
Kleuren en andere Symbolen op kleinschalige geolo
gische kaarten volgen veelal een internationaal ge-
accepteerde legenda. Op grotere schaal is dit niet
meer mogelijk. Dan gelden nationale normen of stan-
daarden. Standaardisering komen we tegen in vele
soorten kaarten. Ook komt standaardisering voor als
er sprake is van een zekere huisstijl.
Deze voorbeelden maken duidelijk dat de kartograaf
niet altijd vrij is in zijn symboolontwerp. Hij/zij zal
gedwongen zijn een eerder gemaakte keuze te volgen.
Bij conventionele Symbolen, die meest gebaseerd zijn
op spontane visuele waarnemingen zal dit in het alge-
meen op weinig problemen stuiten. Anders kan dat
liggen bij gestandaardiseerde Symbolen, die helaas
lang niet altijd het resultaat zijn van logisch symbool
ontwerp op basis van kennis van zaken van de daarbij
speiende en in dit artikel beschreven faktoren.
Produktie en ko s te n a sp e k te n
ledere kartograaf die zieh bezighoudt met symbool
ontwerp, moet tevens een grondige kennis hebben van
de technische en economische aspekten van de produk
tie van de kaart. De konsequenties van gekozen Sym
bolen op de te volgen produktie en daarmee op de kos
ten van produktie, zijn groot. Het zieh realiseren van
dit soort zaken kan aanleiding zijn naar goede alter-
natieve oplossingen te zoeken in het ontwerp. Een goed
ogende kaart kan ook wel eens in twee kleuren gedrukt
worden door verstandig gebruik van rasters. Het eist
wel een gedegen vakkennis.
Een systematische benadering in
symboolontwerp
Teneinde een waarborg te hebben dat de hiervoor ge-
noemde faktoren op een juiste wijze meespelen in het
symboolontwerp, wordt voorgesteld dit symboolont
werp te zien als een logische procesgang. Zeker voor
jonge en nog onervaren kartografen is een dergelijke
systematische benadering, waarin de verschillende
faktoren stap voor stap worden bekeken, van veel nut.
De voordelen van een zekere kookboek benadering
overheersen over de nadelen.
Figuur 3 laat dit logische stappenplan voor symbool
ontwerp zien, met daarin tien onderscheiden stappen.
Hierbij is aangenomen dat het kaartredaktionele werk,
in de zin van een zorgvuldig gekozen kaartinhoud in
overeenstemming met het beoogde doel van de kaart,
reeds is verricht. Schaal, afmetingen en projektie
van de kaart zijn hierbij tevens vastgesteld.
De hoofdlijn die het stappenplan van figuur 3 laat zien
is
KT 1986. XII. 3
23
