Patroon en symbool
R. van der Schans
Overpeinzingen bij een nieuwjaarskaart
Tussen Kerst en Oud en Nieuw kocht ik in Amsterdam
de hierbij afgebeelde nieuwjaarskaart in kaartvorm
(figuur la). Als je bezig bent met kartografie, patroon-
herkenning en generalisatie spreekt zoiets je wel aan.
Denneboompjes laten samen ruimte om het nieuwe
jaar 1989 in te vullen. Wat zal er aan het eind van het
jaar te vinden zijn: meer groen of meer beton? Er is
nu nog keuze mogelijk.
Elke boom is afgebeeld met zijn individuele trekken,
net zoals in oude Duitse Flurkarten (figuur 2). Kaarten
als deze worden helaas niet meer gemaakt. De wande-
laar moet met meer formele Produkten zijn weg zoe-
ken. Handwerk heeft plaats gemaakt voor Schablonen.
Op kaarten worden, wanneer bomen al afzonderlijk
worden getekend, de steeds weer andere boompatronen
vervangen door eenvormige Symbolen, hier driehoekjes
(figuur lb), net zoals unieke mensen in statistische
kaarten worden gegeneraliseerd tot starre poppetjes
(figuur 3). Elk driehoekje Staat voor 'boom', maar het
individuele van elke boom verdwijnt, en de driehoekjes
zouden ook andere dingen kunnen voorstellen.
De boomsymbolen vormen samen weer patronen op de
overgangen tussen het bos en het vrije veld. Land
meters en kartografen vervangen ze door grenssym-
bolen: rechte lijnstukken (figuur lc). Ze moeten
immers de hele aarde in kaart brengen en dan is er
geen tijd om stil te staan bij elke afzonderlijke boom.
Het unieke van elke bosrand gaat echter verloren en
het grenssymbool zou ook iets anders kunnen beteke-
nen, bijvoorbeeld prikkeldraad.
We nemen nog wat meer afstand, ook emotioneel. De
grenssymbolen vormen samen opnieuw patronen. Het
Figuur 2. Bron: Das bayerische Landesvermessungswerk,
Heft 9. München, 1981.
KT 1989.XV.1
lijken wel cijfers! Ze zien er alleen wat eigenzinnig uit
en we zullen ze maar generaliseren tot meer gebruikelij-
ke vormen. Het cijferpatroon wordt een neutraal cijfer-
symbool (figuur ld), het unieke wordingsproces van elk
cijfer is niet meer herkenbaar.
We bekijken de cijfersymbolen samen. Het getalpa-
troon heeft de betekenis 'negenentachtig'. Hoe komt
iemand op het idee om zo'n kaart te verkopen, wat
moeten mensen met dat getal? O ja, we leven in 1989.
De kaart is bedoeld om vrienden en bekenden gelukkig
nieuwjaar mee te wensen. Volgend jaar kan dat niet
meer met deze kaart.
Wat is hier gebeurd? Ik heb de nieuwjaarskaart in een
aantal stappen gegeneraliseerd. Het was een koncep-
tuele generalisatie, want ik stapte voortdurend over op
andere begrippen: boom, grens, cijfer, getal, gelukkig
nieuwjaar. De ontwerper van de kaart is min of meer
omgekeerd te werk gegaan: hij heeft het rijke begrip
'gelukkig nieuwjaar' in een speelse vorm uitgedrukt,
zodanig dat de kaart bij een kaartlezer associaties met
de natuur en gedachten over generaliseren heeft losge-
maakt. Dat is geen geringe Verdienste.
Zowel ontwerper als bewerker van de kaart hebben een
päd gevolgd waarin patroon en symbool elkaar voort
durend afwisselden. Zou dat aan ontwerpen, generali
seren, analyseren eigen zijn? Dat moeten we het kö
rnende jaar maar eens uitzoeken.
Figuur 3. Bron: Rene van der Schans, In vakjes stoppen.
Delft, 1978.
17
