langrijk is dat de stappen in grootte herkenbaar zijn,
zeker als twee verschillende toepassingen van grootte
niet bij elkaar in de buurt staan en dus niet onderling
vergeleken kunnen worden. Een richtlijn is om elke vol-
gende stap tenminste !4 groter of l/5 kleiner te kiezen.
Bij lettergroottes zou dat bijvoorbeeld, uitgaande van
korps 8, een reeks opleveren van korps 5, 6V2, 8, 10,
121/2, 16, 20 enz. (korpsen in halve maten is voor mo
derne zetapparatuur geen probleem meer). Tussenlig-
genüe lettergroottes mögen 00k gebruikt worden, mits
ze gekombineerd worden met een andere variabele, zo-
als kontrast, spatieren enzovoort.
Meerdere variabelen tegelijkertijd gebruiken, zoals
kleur en lijnen, lettergrootte en letterkontrast (bijvoor
beeld vetter) als extra kodering noemt men redundan-
tie, hetgeen overtolligheid betekent: niet strikt noodza-
kelijk, maar bedoeld als extra zekerheid voor de
overdracht van de boodschap.
Een meer subtiele variant op de variabele 'grootte' is
kontrast. Zo kunnen binnen eenzelfde lettergrootte op-
nieuw verschillen in belangrijkheid worden weergegeven
door dünnere (magere) of dikkere (vettere) lettervarian-
ten uit dezelfde letterfamilie.
Een oplopende reeks van grijsvlakken is een voorbeeld
van hierarchie door middel van kontrast. Dit kan nog
versterkt worden door lichte tintvlakken te kombineren
met donkere tekst en donkere tintvlakken met lichte
tekst (diapositief).
Onderscheidende variabelen
Zonder dat er sprake is van een verschil in belangrijk
heid kan de wens bestaan zaken van elkaar onder-
scheidbaar te maken, bijvoorbeeld bij een tekst in
meerdere talen, tussen zones of tussen verschillende
tram- en/of buslijnen.
Ook zijn kombinaties denkbaar van hierarchische en
onderscheidende variabelen, zoals lettergrootte en kleur
bij de haltenamen van verschillende metro-takken.
Blauw is niet meer of minder belangrijk dan bijvoor
beeld groen en daarom is kleur het middel bij uitstek
om zaken van elkaar te onderscheiden. Wel moet reke-
ning worden gehouden met natuurlijke representaties
van de werkelijkheid of kultureel bepaalde associaties
bij bepaalde kleuren, zoals water bij blauw, gras bij
groen, bergen bij bruin, wit voor sneeuw, rood voor
gevaar en geel voor 'let op!'. Door tintverschillen met
behulp van rasters kunnen binnen een kleur ook hie
rarchische verschillen aangegeven worden.
Van oudsher kent de kartografie een soort hierarchie in
gebruik van kleuren voor het aangeven van hoogtever-
schillen, maar daarbij is meer sprake van een poging
tot aansluiting bij de realiteit dan van een rangorde
naar hoogte (en diepte); het komt toevallig mooi uit!
Vanuit ergonomisch oogpunt moet het aantal kleuren
bij de toepassing als kode tot ongeveer 8 beperkt
blijven1. Zo zijn de verschillen tussen oranje, oranje-
rood, rood, magenta en paars te gering om door de ge-
bruikers trefzeker herkend en vervolgens juist geinter-
preteerd te kunnen worden, zeker als ze niet bij elkaar
in de buurt of op een ander produkt staan.
Hoewel er tienduizenden verschillende lettertypes in
omloop zijn, zijn maar twee hoofdgroepen belangrijk:
letters met en letters zonder schreven. De lettertypes
met schreven kunnen vanuit het oogpunt van onder-
scheidbaarheid nog onderverdeeld worden in
Mediaeval-, Bodoni- en Egyptienne-achtigen. Weliswaar
dragen meer gedetailleerde verschillen in lettertypes bij
tot de sfeer van het produkt, maar de gebruiker zal
geen verschil zien. Een kombinatie van letters met
schreven en letters zonder schreven kan binnen een pro
dukt een effektief onderscheid geven.
Ondersteunende variabelen
Incidenteel kan het gewenst zijn onderdelen te bena-
drukken. Algemeen geldt dat men voorzichtig en 'van
onder af' te werk moet gaan als meer strukturele
oplossingen, zoals toepassing van eerdergenoemde vari
abelen, niet mogelijk blijken.
Een woord kursiveren (onderstrepen mag tegenwoordig
ook weer) en een woord spatieren zijn de meest beken-
de toepassingen van tekstaksenten. Vet zetten sugge-
reert daarentegen een hierarchisch niveau en is daarom
als aksent vaak een te zwaar middel. Hetzelfde geldt
voor het aksentueren van woorden of namen door mid
del van hoofdletters, maar als de ruimte in de hoogte
beperkt is en bij letters in onderkast de leesbaarheid in
gedrang zou komen, kan het gebruik van uitsluitend
kapitalen te verdedigen zijn.
Typografische matrix
In analogie met de grafische variabelen zou men voor
de inhoud kunnen spreken van redaktionele variabelen.
Ter voorbereiding op de visualisering door de vormge-
ver, zou hiermee een Schema of matrix worden inge-
deeld, waarin van elk onderdeel het hierarchische ni
veau en de onderscheidende groep worden ingevuld:
Voor een juiste invulling moeten natuurlijk per varia
bele de toepassingsmogelijkheden bekend en opge-
schreven zijn. Naast een aantal vaste uitgangspunten
kunnen deze varieren per produktgroep.
Als de matrix eenmaal is ingevuld kan hij in dezelfde
vorm gevisualiseerd worden, dat wil zeggen ingevuld
met per onderdeel de juiste grafische en typografische
kode. Zo kan al in de matrix-fase globaal een indruk
worden verkregen van het te verwachten resultaat en
kunnen de meest in het 00g springende fouten gekorri-
geerd worden, nog voordat een schetsmodel is
gemaakt.
Of op deze wijze de ideeen van Bertin een praktische
KT 1989.XV. 4
kaartonderdelen visuele variabelen
hierarchisch onderscheidend ondersteunend
le 2e 3e A B C a b c
1 x
2x
3 x x
4 x x
enzovoort
28
