S^anöeltnge toan litt getyiuitfe
de Nederlandse globes uit het begin van de zeventiende
eeuw gemaakt zijn voor gebruik in de scheepvaart?
Deze laatste veronderstelling zien we steeds terugkeren
in de literatuur over globes. Stevenson schreef in 1921
'The quick-witted Netherlanders, with well-developed
business instincts, engravers, printers, map and globe
makers, set to work to correct the old and to construct
new "seamen's cards" to serve the seafarers in their en-
terprises' 3. Het is niet zo verwonderlijk dat men zegt
dat globes gemaakt worden om de zeevaarders te die
nen. De globemakers zelf schreven dit tenslotte öök.
Jacob Floris van Langren schreef in de aanvraag voor
zijn privilege van 1592 dat met zijn globes al verschil-
lende schepen uit deze landen (Nederlanden) gevaren
zijn naar Pernambuco in Brazilie, naar Sao Tome op de
evenaar, naar Principe, en dat allemaal veel gemakkelij-
ker dan door paskaarten kon geschieden. Bij de ver-
nieuwing van dit privilege in 1596, toen de eerste Ne
derlandse schepen naar Indie via de Kaap de Goede
Hoop al onderweg waren, zou Van Langren door ken-
ners op het gebied van de navigatie aangespoord zijn
zijn globes te herzien. Ook öp zijn globe meldt Jacob
Floris van Langren dat hij hem heeft afgestemd 'ad
usum navigantium', op het gebruik van de schippers.
Jodocus Hondius, konkurrent en overwinnaar van Van
Langren, geeft ook aan dat globes voor de zeevaart ge
maakt zijn. Op de titelpagina van zijn vertaling van het
Tractatus de Globis van Robert Hues geeft hij in het
kort het doel van dit boek weer: 'In dese handelinghe,
wort niet alleenlijck beschreven, hoe datmen den Glo-
bum sal gebruijcken, tot der Astronomie, Geographie,
ende dierghelijcke ghenoechelijcke consten: Maer voor-
namelijck tot der Zeevaert'.
Nog sterker zegt hij dit in het 'Tot den Leser' van dit
boek, waar hij de voorgaande handleidingen voor glo-
begebruik bekritiseert: 'Ende dat dese voornoemde in
hare Boecken (onder correctie ghesproken) van de Navi
gatie, ofte om de Globen tot der Zeevaert te ghebruyc-
ken, weynich ofte gants niet en spreken, 'twelck noch-
tans het principael is, waerom dat alle Globen
ghemaeckt werden'.
Willem Jansz. Blaeu, de derde belangrijke Nederlandse
globemaker uit die tijd, bood in 1602 een globepaar
aan aan de Admiraliteit in Zeeland 'tot voorderinge van
de navigatie ende prosperiteyt deser landen'. Hij heeft
in de eerste jaren zelf geen gebruiksaanwijzing geschre-
ven. Bij zijn globes hoorde de handleiding van zijn
stadgenoot Adriaan Metius: Institutiones Astronomicae
et Geographicae. Zeevaartkundig gebruik komt hierin
minder expliciet aan de orde, maar desondanks bevat
het werk 'een körte en klare onderrechtinghe van de
noodelijcke konst der Zeevaert'.
Het belang van globes voor de zeevaart wordt verder
duidelijk tot uitdrukking gebracht in de iconografie. Ti-
telpagina's van zeeatlassen, zeevaartkundige onderwijs-
boeken, afbeeldingen van zeevaartkundige lessen, af-
beeldingen van zeevaarders, geen van alle kon buiten
een globe.
Ongeveer tegelijkertijd lezen we sterke kritieken op de
TRACTAET
öet tjrmclfcfjtr möe 2trrtfcfjrr <£>lobe.
©brtBntftt bp Cenwltd Claefj.öortk oerrooper/ tooonrnbt opt
tt)*«/ uit ifcr&gf-ttufCfc/top t>c <Ü>uDl »iUflaa« A°. M. O. X C V II.
Figuur 2. Titelpagina van Hondius' vertaling van Robert
Hues' handleiding voor het gebruik van globes (uitgave Cor-
nelis Claesz. te Amsterdam, 1698). In de derde alinea volgend
op de titel wordt het gebruik voor de zeevaart benadrukt
UniversiteitsbibUotheekAmsterdam).
bruikbaarheid van globes voor de navigatie op zee.
Reeds Thomas Hood schreef in The Marriners Guide
in 1592 dat hij liever paskaarten had omdat die plat
zijn en de loxodromen er als rechte lijnen overheen lo-
pen. Fundamentele kritiek levert Jacobus Severtius,
doctor in de theologie en beoefenaar van de kosmogra-
fie in Parijs. Hij publiceerde in 1598 zijn De orbis ca-
toptrici seu mapparum mundi prineipiis, een werk over
het gebruik van kartografische dokumenten. Zijn kri
tiek is verdeeld over vijf punten, waarvan ik de drie be-
langrijkste hier noem:
Er zijn maar weinig globes beschikbaar. De vervaar-
diging ervan geschiedt zeer moeizaam, waardoor ze
ook zeer duur zijn. Dat is ook de reden dat er tot
dan toe op zee vrijwel geen gebruik van is gemaakt
door de zeelieden.
De gangbare kleine globes hebben alleen geografi-
sche indelingen, en geen topografische aanduidingen
of afzonderlijk ingetekende Steden, zoals kaarten dat
wel hebben. Globes zouden ongehoord zwaar en om-
vangrijk en kostbaar worden, als men er de aparte
plaatsen met de desbetreffende gegevens op zou wil
len aanbrengen.
Globes kunnen heel moeilijk via de verschillende
KT 1990.XVI.4
19
<©f«
Chcaccommodecrt naer die BolIcn,dic eerft ghefneden zijn in Enghclandc door Io.
Hondium, Anno 169 ende nu gants door den felven vernieur, met alle de nieu-
we ontdeckinghen van Landen, tot den daghe van heden gefchiet,; ende daeren-
boven van vooigaendefauten vetbetert.
3,n't Hatqn befefojeben &w$RobeitumHues, Mathematicum.tui tu ßcDet>
bugtftfi obetßfjefet/ fnb#ntrtbftjeerfcöetifeMtoebfrrIaring^ inöt
feueren bermeeröert efi berciert. L Hondium.
in ieCe harul llnghe, wort niet alleenlijck befchrevea, hoe datmen den Globum fal gebruijcken, rot der Aftr»-
n®mis, Geographie, cndcdicrghelqckcghcnoechelijckcconftcnMaef voornam diick tot der Zeevaert,
*vaeitoevercIjxjn|he gefchiet van de ciomae Coropas-lynien, oockhoemendrfelJghcbruiicken.
Item van de vaiiaiic des Comp», alielceiaootvvcadi«ti««oiillca tot du £«YKxt, cadt wawcktoealis
•obckciu.
