lende uitgaven en drukken. Dat is een uitgave per an
derhalf jaar. Behalve in zeevaartcentra als Amsterdam
en Londen, vinden we ook uitgaven in middeneuropese
Steden als Heidelberg, Neurenberg en Frankfurt. Uit in-
houdelijke analyse van de in Nederland uitgegeven
handleidingen blijkt niets of nauwelijks iets van enige
funktionele waarde voor de zeeman: namelijk het bepa
len van de koers en lokatie op zee. Alle beschreven ge-
bruiksmogelijkheden betreffen oefeningen uit de ma
thematische geografie en astronomie. Dus de bepaling
van op- en ondergang van zon en sterren, de lengte van
de dag, de afstand en richting tussen twee plaatsen op
aarde (overigens met een te geringe nauwkeurigheid
voor de zeevaart) enz.
Op deze plaats kan ik hierover niet verder doorgaan:
dat is gebeurd in mijn dissertatie, die binnen afzienbare
tijd in het Engels beschikbaar zal zijn. Wel wilde ik
nog een tweede aanwijzing noemen, waaraan de de ver-
spreiding van globes kunnen zien. Op de kaart van Eu
ropa (de wereld dus in de 17e eeuw!) zijn de plaatsen
ingetekend waar zieh op dit moment (althans in litera-
tuur van de laatste 100 jaar vermeld) Nederlandse glo
bes bevinden (figuur 5). De hoge koncentratie in Hol
land is natuurlijk logisch. In het Verenigd Koninkrijk
ziet u alleen in Londen en direkte omgeving, in Oxford
en in Edinburgh stippen. Eiders kunnen ook wel Neder
landse globes zijn, maar zolang er nog geen nationale
lijst van bewaarde globes in het Verenigd Koninkrijk is,
moeten we het doen met de bekende verzamelingen in
Londen (British Library, Science Museum and National
Maritime Museum) en enkele notities in de literatuur.
Opmerkelijk is de hoge koncentratie van globes in cen-
traal Europa: Beieren, Oostenrijk, Bohemen, Saksen en
Silezie - landen die toch niet bekend staan om hun zee-
vaartkundige traditie! Ook Noord-Italie - waar de zee-
vaardersperiode in de 17e eeuw al voorbij was - ver-
toont een groot aantal globes. Opvallend ieeg' is
Frankrijk.
Natuurlijk is het gevaarlijk om aan zo'n kaart - die de
huidige situatie weergeeft - konklusies te hechten over
de 17e-eeuwse verspreiding. Maar toch ben ik van me-
ning dat we er wel een aardig beeld mee verkrijgen.
Veel van de centraaleuropese verzamelingen zijn adellij-
ke kasteien, kloosters en bibliotheken van eerbiedwaar-
dige ouderdom. Veel daarvan kennen geen enkele acqui-
sitie van oude voorwerpen. De globes, die er nu zijn,
zijn er al zeer lang. Enige koncentratie in nationale
hoofdsteden is te bespeuren (Praag, Wenen, Dresden),
maar het is de vraag of deze globes van over de natio
nale grenzen zijn aangekocht.
Gebruik van globes
De vele gebruiksaanwijzingen en de verspreiding van
globes ondersteunen nog eens de eerder getrokken kon-
klusie dat globes niet voor het gebruik door de zeevaar-
ders op zee gemaakt zijn.
De vraag is dan echter, waarvoor werden ze dan wel ge
maakt of hoe ze werden gebruikt. Dit is niet hetzelfde.
Figuur 5. Spreiding 17e-eeuwse globes in Europa.
Het enige gebruik van de globe was in het onderwijs,
onder andere onderwijs in navigatie, maar ook in alge-
mene vorming. Hoe het onderwijs met globes geschied-
de, blijkt onder meer uit de volgende passage:
'Constantin ende Christiaen dus verre de Latijnsche
Tale machtigh gewerden zijnde, begonden seer naer 't
gebruijck derselve ende namentlyck naer de Historien
te verlangen; waertoe ik mede gesint zijnde haer längs
den rechten wegh te leiden, nam ick voor haer de Geo
graphie in 't gros alvorens te doen verstaen, ende las
haer voor Introductionem Cluverij De lessen in
Cluverio begon ick in Decembri deses jaers [1638], ende
bij occasie van 't eerste Boeck, dede ick de kinderen in
't generael de principale Circulos Sphaerae ende dersel-
ver gebruyck lichtelick verstaen, soo dat sij dagelix met
grooten lust ende ijever op den Globum terrestrem lag-
hen en speculeerden, ondersoeckende den op ende on-
dergangh der sonne in verscheiden tijden des jaers, met
diergelijkcke. Daerop volghde een' generale, ende daer-
op een specialer verdeelinge van de Wereld, Om
haer meer ende meer daerin te stijven dede ick in mijn
voorhuys, daer sij veeltijds speelden, ophangen de 4
deelen vande Wereld van Willem Blaeuw, daerbij sij
een' vaste gestaltenisse van 'swerelds maecksel ende
verdeelinghe in den sinn kregen'.
Deze tekst is een passage uit de levensbeschrijving die
Constantijn Huygens (1596-1687) gaf van zijn zoons, de
dichter Constantijn jr. (1628-1697) en de wis-, natuur-
en sterrenkundige Christiaan (1629-1695). De globe
wordt gebruikt om de tien- en elfjarige kinderen van
Huygens de eerste beginselen van de wiskundige geo
grafie te verklaren. Toen ze echter aan meer speeifieke
beschrijvende geografie toe waren, kregen ze de be-
KT 1990.XVI.4
Spreiding 17de-eeuwse globes
Huidige lokatie van de globes van Blaeu, Hondius, Van den Keere,
Janssonius en Colom
5 globeparen/afz. glob«
X onvolledige gtg. J
22
