(d.w.z. C, het eind van het verhaal), dan een aantal
deelsyntheses (B's, bijv. van landbouw, industrie en
infrastructuur) die elk een aantal analytische kaarten
(A's) combineren, en heeft dus dezelfde structuur als een
detectiveverhaal (figuur 2). In de meeste atlassen ge-
bruikt men nabijheid in de ruimte als een structurerende
factor in plaats van de nabijheid in de tijd. De Grote
Bosatlas begint bijvoorbeeld met een weergave van
Nederland als geheel (B), alvorens op de samenstellende
delen ervan (A) in te zoomen; vervolgens wordt er uitge-
zoomd op Europa en de wereld (C). Daarmee is deze
atlas het (ruimtelijk) equivalent van het klassieke epos.
En de Poolse atlas voor de vierde klas van de lagere
school {Atlas geograficzny dla klasy IV) die begint met
een plattegrond van het klaslokaal (A) en eindigt met de
wereld (C) is het ruimtelijk equivalent van de kroniek.
akerman 1991) is de eerste geweest die op de vaste
geografische volgorde van kaarten heeft gewezen die
door de Ptolemeus-uitgaven in de 15e en 16e eeuw werd
gei'ntroduceerd (zie ook ormeling, 1988 en figuur 3).
Figuur 3. Geografische volgorde van kaarten in atlassen:
a. centripetaal: beginnend met de wereld en vervolgens
inzoomend op het betreffende land; c. centrifugaal: begin
nend met een plaats in een land en uitzoomend op de wereld;
b. een gecombineerde volgorde (vgl. Grote Bosatlas/
Het is moeilijk, bij het doortrekken van de overeen-
komst tussen verhalen en atlassen, om aan te geven wat
van atlassen de 'pointe' is. Men moet er in elk geval voor
zorgdragen geen causaliteit te suggereren, wanneer er
niet ook causale relaties bestaan. De traditionele volg
orde van de weergave van thema's in atlassen, die begint
met de geologie en het klimaat en eindigt met het toe-
risme, suggereert oorzakelijke verbanden, of zelfs een
determinisme, en dat is mogelijk iets dat men zou
moeten vermijden. Wanneer men de mens beschouwt als
iemand die vrije keuzes kan maken, en zijn woonomge-
ving zö kan inrichten als hij zelf wil, dan zou men een
atlas beter kunnen laten beginnen met een kaart van de
verdeling van de bevolking dan met de geologie. In The
Economic Atlas of Ontario (dean, 1975) is de totaalsyn-
these het resultaat van een aantal deelsyntheses, waarbij
al de betreffende deelsyntheses eenzelfde gewicht
krijgen bij het vormgeven van de samenleving in deze
Canadese provincie.
Romans die alleen uit dialogen of alleen uit beschrij-
vingen bestaan, zijn saai, of althans moeilijk voor te
stellen als weergaves van de werkelijkheid. Daardoor
worden in de meeste romans beschrijvingen door de
auteur of een Verteiler en dialogen van de hoofdper-
sonen afgewisseld. In een atlascontext kan een kaart of
een satellietbeeld beschouwd worden als iets wat de
hoofdpersoon (het afgebeelde gebied) zegt, en textuele
verklaringen kunnen worden beschouwd als de door de
auteur gepresenteerde beschrijvingen. De afwisseling
van deze dementen, waarbij de beschrijving öf bedoeld
is als algemeen kader voor het begrijpen van het afge
beelde verschijnsel, dan wel de karteermethode, öf als
een uitleg van het specifieke patroon van de kaarten,
wordt nauwelijks in atlassen toegepast. De tweede editie
van de Atlas van Nederland (1984-1991) is daar een
uitzondering op. Het rigide gezichtspunt dat een atlas
een kaartenboek is en daarom alleen maar kaarten hoort
te bevatten, vermindert de nuttigheid van het atlascon-
cept. Dat geldt des te meer waar de nieuwe Hypercard
omgeving ons in Staat steh allerhande dementen zoals
tabellen, matrices, foto's en tekeningen naast kaarten op
te nemen in digitale atlassen, waardoor er een grotere
variatie in de presentatiemiddelen kan ontstaan. Het
verhaal wordt er verlevendigd door de confrontatie
tussen deze verschillende verschijningsvormen van de
informatie. Men kan zieh afvragen of de beschrijvingen
alleen het algemene kader mögen schetsen of ook de
kaartpatronen zdf moeten beschrijven en interpreteren.
In filmdocumentaires beschouwt men de beschrijving
van wat er op het scherm gebeurt ("Hier ziet u de
Koningin het lint doorknippen bij de opening van de
als een doodzonde, maar de meeste mensen zijn nu
eenmaal meer gewend aan film dan aan kaart beeiden, en
daarom zou het in een atlas wd acceptabel kunnen zijn.
Romans brengen soms contrasterende visies van de ver
schillende hoofdpersonen op eenzelfde gebeurtenis.
Deze hoofdpersonen kunnen op afwijkende emotionele,
morele, psychologische of visuele manier de gebeurtenis
hebben ervaren (lodge, 1990, p. 147). Deze variatie
wordt onvoldoende toegepast in atlassen, mogelijk van-
wege ruimtegebrek. Een betrekkelijk zeldzaam voor-
beeld is de Serie van verschillende visies (choropleet,
isolijnenkaart, driedimensionaal model, gridkaart, stip-
penkaart) van de bevolkingsdichtheid van Studenten in
de stad Utrecht, opgenomen in de Grote Bosatlas (1976),
die echter de verandering van hoofdredacteur niet over-
leefde. Dit gebrek aan flexibiliteit wordt in Europese
atlassen gedemonstreerd door wereldkaarten waarbij
Europa altijd in het centrum Staat. In de Atlas
Strategique van chaliand en rageau 1991verändert
het projectiecentrum steeds, en daarmee verändert
tevens ons gezichtspunt, met onverwachte, fascinerende
resultaten. Richard Edes harrison deed in zijn Fortune
Atlas of World Strategy (1944) hetzelfde, maar met nog
dramatischer resultaten dankzij zijn meesterlijke, pano
ramische relieftekening. Geoffrey barraclough's
Times Atlas of World History steh de lezers in Staat om
de zuidwaarts gerichte blikrichting te volgen van de
bergvolkeren op hun weg naar de vruchtbare Halve
Maan, of de eveneens zuidwaartse blik van de Vene-
tianen 'stroomafwaarts' längs de Adriatische Zee. De
nieuwe digitale omgeving van onze atlassen, met hun
potentieel voor roteren en scrollen, ongehinderd door
36
KT 1992.XVIII.3
centripetaal gecombineerd centrifugaal
