Weichselien heerste in ons land een toendraklimaat, de
ondergrond was het hele jaar bevroren en daardoor
ondoorlatend. Het sneeuwsmeltwater kon niet in de
ondergrond wegzakken. Het stroomde längs de opper-
vlakte weg en het meegevoerde zandige en grindrijke
materiaal werd eiders neergelegd, de zogenaamde
sneeuwsmeltwaterafzettingen.
Een ander gevolg van de Weichsel-koude was, dat door
de schaarse begroeiing en het droge klimaat de wind
gemakkelijk vat kon krijgen op los, fijnzandig mate
riaal. Bij overheersende westenwinden werd vanuit de
droge Noordzee (de zeespiegel was meer dan 100 meter
lager omdat veel water in de ijskappen werd vastge-
houden) en vanuit locale herkomstgebieden een dik
pakket fijn zand als een deken over het landschap heen
gelegd, het zogenaamde dekzand.
Na de laatste ijstijd, vanaf ongeveer 10.000 jaar geleden,
werd het weer warmer en vochtiger en begon het Holo-
ceen. De Veluwe raakte bedekt met dichte bossen en na
verloop van tijd ontwikkelde zieh in ons gematigd kli
maat in het dekzand een podzol.
De mens grijpt in
Dit oorspronkelijke landschap veranderde in grote mate
toen de mens in de natuurlijke ontwikkeling begon in te
grijpen. De boskap om akkers te verkrijgen en de
afplagging van de heidevelden ten behoeve van de pot-
stalcultuur in de late Middeleeuwen, veroorzaakten kale
plekken waar de wind makkelijk vat op kon krijgen: de
stuifzanden ontstonden. In feite zijn het geen natuur
lijke landschappen, maar plaatselijke 'woestijnen' ont-
staan door ingreep van de mens.
De hoogste en droogste plaatsen gingen als regel het
eerst stuiven. Het zand werd daar tot grote diepte wegge-
blazen en werd in de nattere, begroeide, lagere delen
weer opgevangen door de begroeiing. De oorspronkelijk
hoge plaatsen stoven geheel uit tot op het onderliggende
grindrijke zand van de sneeuwsmeltwaterafzettingen, de
läge plekken werden geleidelijk door stuifzand opge-
hoogd. Deze verwisseling wordt 'omkering van het
relief' genoemd (figuur 2). Op deze wijze ontstonden de
forten, gei'soleerde, plateau-achtige stuifzandheuvels
begrensd door zeer steile hellingen temidden van vlakke
uitgestoven laagten. De forten zijn overstoven stuif-
zandvormen, die opgebouwd zijn uit een pakket stuif
zand bovenop het oorspronkelijke dekzandoppervlak,
waarin zieh een podzol ontwikkeld heeft.
Naast de overstoven en uitgestoven stuifzandvormen
komen nog opgestoven stuifzandheuvels voor, waarbij
het dekzand inclusief podzolprofiel door winduitblazing
geheel of gedeeltelijk is verdwenen en waar vervolgens
stuifzand overheen is afgezet.
Kenmerkend voor de stuifzandgebieden zijn de onregel-
matige vaak chaotische afwisselingen van uitgestoven,
overstoven en opgestoven terreinen. De reliefvormen
hebben vaak steile hellingen en grote hoogteverschillen
van 1,5 tot 10 meter over körte afstanden.
Terwijl het actieve stuifzand in de 17e t/m 19e eeuw nog
Figuur 2. Omkering van het relief bij de ontwikkeling van een
dekzandgebied in een stuifzandgebied.
een wäre plaag voor de hele Veluwe vormde, is men in de
tweede helft van de vorige eeuw deze zanden op grote
schaal gaan vastleggen door middel van herbebossing.
Hierdoor nam de oppervlakte aan actief stuifzand aan-
zienlijk af. Nu zijn nog slechts twee kleine actieve stuif-
zandkernen in het Hulshorsterzand over, terwijl het hele
Leuvenumse Bos en de Leuvenhorst in het begin van de
19e eeuw nog uit actief stuifzand bestonden.
Door het gebied stroomt de Leuvenumse i.e. Hierdense
Beek, een laaglandbeek die in de loop van het Holoceen
klei, leem en zand heeft afgezet. Daarnaast vond tevens
veenvorming plaats. Hoewel de beek van nature mean-
derde is dit patroon in de loop der tijd verloren gegaan
wegens aanpassingen ten behoeve van watermolens voor
de Papierindustrie die längs de beek hebben gestaan.
Vormgeving van de kaart
Het stuifzandlandschap blijkt gekenmerkt te worden
door grillige door de wind bepaalde vormen, die uit
KT 1993.XIX.2
39
oorspronkelijk oppervlak met bodemprofiel
zeer humusarm stuifzand
matig humeus stuifzand
dekzand
