kunnen voorkomen.
Ook Noordhoff kwam er niet zonder berisping af! Hij
werd door de Advocaat-Generaal gemaand "zieh niet
meer in zoo'n Wespennest te steken" en als een te goeder
naam en faam bekend staand uitgever nimmer meer
"zoo maar voor het vaderland weg zonder controle" een
atlas uit te geven, een uitspraak waarmee vele uitgevers
nadien hun voordeel hebben kunnen doen.
Tenslotte kon het Hof te Leeuwarden evenmin als de
rechtbank te Groningen uit wettige bewijsmiddelen de
overtuiging putten van de schuld van beide gedaagden.
Op 27 februari 1913 werden zij beiden dan ook vrijge-
sproken waardoor het vonnis van Groningen werd
bevestigd.
Naschrift
Met het vonnis van het Gerechtshof te Groningen kwam
een einde aan een vooral voor de uitgeverij Noordhoff
hoogst onplezierige periode. Over de atlas, waarvan het
imago lelijk was beschadigd, werd weinig meer ver-
nomen. Het duurde tot 1924 alvorens onder de titel
Economische Atlas der Geheele Aarde, onder redactie
van K. Zeeman die R. Bos opvolgde, een tweede omge-
werkte druk verscheen, doch daar bleef het bij.
De relatie tussen beide rivaliserende uitgeverijen bleef
jarenlang gestoord en het duurde 55 jaar voordat vol-
doende redenen werden gevonden de strijdbijl te
begraven. Het wordt niet als toeval beschouwd dat de
fusie tussen beide bedrijven plaatsvond in 1968, het jaar
waarin de Mammoetwet in werking trad, die een gewij-
zigde structuur van het onderwijs bracht en een grotere
samenhang en onderlinge doorstroming tussen diverse
schoolsoorten beoogde. De vele nieuwe leermiddelen die
daarvoor nodig waren vergden hoge investeringen waar
door het verstandig werd geacht de krachten te bun-
delen.
Verondersteld mag worden dat het nadrukproces van
1911-1913 binnen de destijds nog kleine kartografische
gemeenschap een gunstig effect heeft gesorteerd. In de
eerste plaats bracht de grote belangstelling van de pers
voor het proces het medium kaart enige tijd onder de
aandacht van het publiek. Vervolgens mag worden aan-
genomen dat het proces in kartografenkringen zowel bij
redacteuren als uitgevers heeft bijgedragen tot een
bezinning over beroepsethische vragen en misschien wei
tot verbetering van de beroepspraktijk in dien zin dat
voortaan omzichtiger met bronmateriaal werd omge-
gaam. Aldus bezien heeft Wolters, al werd het proces
verloren, door de zaak aan de orde te stellen dan toch
het kartografendom aan zieh verplicht!
Noten
De auteur is de directie van Wolters-Noordhoff (WN) erkente-
lijk voor het gebruik van onderstaande documenten. Hij dankt
Aldert Bus, voormalig hoofd van het WN Geografisch-Carto-
grafisch Instituut, voor het verzamelen van de bronnen en het
aansluitend voorbereidend werk en Felix R. Schreuder,
adjunct-directeur WN, voor het kritisch doorlezen van het
manuscript.
Literatuur
De literatuuropgave is chronologisch.
De Boer, L. (1909), De atlas van R. Bos. De Bode. Orgaan van
den Ned. Onderwijzersbond. 21 ste jaargang, no. 15.
De Boer, L. (1909), Over den heer Bos en zijn atlas. De Bode.
Orgaan van den Ned. Onderwijzersbond.
Bos, R. (1909), Aan den heer L. de Boer te Dordrecht. De
Bode. Orgaan van den Ned. Onderwijzersbond 23 april,
no. 17.
Hettema Jr. H. (1909), De atlas van R. Bos. Weekblad voor
Gymnasiaal en Middelbaar Onderwijs. 5e jaargang no. 30.
Bos, R. (1909), Protest. Weekblad voor Gymnasiaal en Mid
delbaar Onderwijs, 5e jaargang no. 30.
Levie, M. (1911), Strafgeding op aanklacht van J. B. Wolters'
U.M. ingesteld tegen R. Bos en J. Noordhoff. Nieuwsblad
voor den Boekhandel no. 83 en 84, 18 pagina's.
Het Nadrukproces (1911), Verslagen van de zittingen van de
Arrondissementsrechtbank te Groningen in het Nieuwsblad
van het Noorden van woensdag 11 (no. 240), zaterdag 14
(no. 243) en maandag 16 October (No. 244).
Inbreuk op het auteursrecht (1913), Nieuwsblad van het
Noorden van donderdag 13 en zaterdag 15 Februari, 26e jaar
gang, nos. 37 en 39.
De zaak Wolters-Noordhoff (1913), Provinciale Groninger
Courant van vrijdag 14 Februari, 26e jaargang, no. 38.
Boon, G. A. (1913), Strafgeding op aanklacht van J.B. Wol
ters' U.M. ingesteld tegen R. Bos en J. Noordhoff in hooger
beroep behandeld door het Gerechtshof Leeuwarden. Nieuws
blad voor den Boekhandel no. 15 en 16, 20 pagina's.
52
KT 1994.XX. 1
