Van Atlas tot atlas
P.C.J. van der Krogt
Gerard Mercator
Een bergmassief in Noordwest-Afrika, een mythologische reus en een koning van Mauritania hebben alle de naam Atlas met
elkaar gemeen. Die naam werd, na door Gerard Mercator geintroduceerd te zijn, tot op de dag van vandaag gebruikt voor
een ons bekend kartografisch produkt. Hoe dat zo gekomen iswordt hier uit de doeken gedaan.
Trefwoorden: historische kartografie; atlaskartografie; achtergronden
ATLAS
SIVE
COSMOGRAPHICi£
MEDITAT I ON E S
FAB RICA MVNDI ET
FABRICATI FIGVRA.
(jerardo Mercatore cRupelmundanoJ
Jllußrßimi Ducis Julif Clivi[7f Mtf
tis irc Cofmographo Autore
Cum Privilegio.
KT 1994.XX.3
Het begrip "atlas' is ongetwijfeld een van de meest gebruik-
te woorden in het Kartografisch Tijdschrift. Het Staat ten-
slotte voor een 'systematische, samenhangende verzame-
ling van kaarten, meestal in boekvorm, die een bepaald
gebied weergeven of een of meer geografische verschijnse-
len behandelen'Slaan we een atlas open, dan kunnen we
daarin nog een Atlas tegenkomen, nl. het bergmassief in
N.W.-Afrika. Volgens de mythe was hier de reus, die het
hemelgewelf torste en de tuin der Hesperiden bewaakte in
een berg veranderd2. Ook werd Atlas voorgesteld als
Koning van Mauritania in Afrika, die de wereld op zijn
schouders droeg3. Het Griekse woord 'atlas' betekent dan
ook zo iets als 'hij die alleen [met eigen kracht] draagt'4.
Het Grieks etymologisch woordenboek vermeldt dat Atlas
de naam van een god is, die de zuilen van de hemel draagt
en dat het waarschijnlijk de naam van een Arkadisch
gebergte was, die later door de algemene verspreiding van
het verhaal op het Atlasgebergte in West-Afrika overging5.
Wat heeft deze mythologische Atlas en/of bergketen te
maken met dat kartografische produkt, dat in dit tijdschrift
zo vaak genoemd wordt?6
Daarvoor moeten we 399 jaar terug in de tijd. In 1595 ver-
scheen te Duisburg een boek met een tekst over de schep-
ping en 107 kaarten dat de titel droeg: Atlas sive Cosmo-
graphicce Meditationes de Fabrica Mundi et Fabricati
Figura, vrij vertaald: Atlas of kosmografische gedachten
over de schepping van de wereld en de vorm van het
geschapene (figuur 1). De auteur van deze Atlas was
Gerard Mercator, die een jaar eerder, in 1594, overleden
was. Het zal wellicht niemand ontgaan zijn dat dit overlij-
den precies 400 jaar geleden is en dat was vooral in Belgie
- waar Mercator geboren is - en in Duisburg - waar hij
overleed - aanleiding voor een reeks tentoonstellingen,
publikaties en andere manifestaties.
Gerard Mercator 1512-1594)5 was met name kartograaf en
geograaf, maar hield zieh ook bezig met geschiedenis en
theologie. Hij ontving zijn opleiding aan de universiteit van
Leuven en in die stad begon hij zijn loopbaan. Daar publi-
Figuur 1. Titelpagina van het eerste boek met de naam Atlas, uit-
gegeven door Rumold Mercator in 1595.
ceerde hij enkele kaarten, namelijk een wereldkaart op een
blad, en wandkaarten van het Heilig Land en Viaanderen.
Zijn meest bekende Leuvense werken zijn een aard- en een
hemelglobe, die respectievelijk in 1541 en 1551 versehe-
