Figuur 3. Afoeelding van de atlasfiguur op de titelpagina van een zgn. Lafreri-Atlas.
naam van Tabulae Geographicae gaf, wat feitelijk niet
meer betekent dan 'geografische kaarten'. Deze pretentie-
loze titel was slechts een voorlopige aanduiding voor het
vijfde deel van de Atlas, dat uiteindelijk de titel Geographia
Nova Totius Mundi zou krijgen.
De Atlas wordt een atlas
De Atlas van 1595 was dus een posthuum uitgegeven,
onvoltooid gedeelte van Mercators kosmografie en bevatte
het scheppingsverhaal (deel 1) en 107 kaarten (deel 5). Hoe
kon het nu gebeuren dat de naam van dit werk de algemene
aanduiding werd van een 'systematische, samenhangende
verzameling van kaarten, meestal in boekvorm'? De eerste
werken die aan deze definitie voldoen waren al een halve
eeuw eerder in Italie verkocht door uitgevers als Antonio
Lafreri. Zij leverden hun klanten op bestelling een serie
kaarten in een band, vandaar dat geen twee exemplaren
gelijk hoeven te zijn. Wel voegden zij vaak een gegraveer-
de titelpagina toe, Het opmerkelijke hierbij is dat Lafreri op
zo'n titelpagina de wereUdragende Atlas plaatste16.
(figuur 3).
In de titel van het werk wordt echter niet over Atlas
gerept17, zodat we de afbeelding op z'n hoogst als een alle
gorische verwijzing naar de wereld moeten zien. De figuur
op Lafreri's titelpagina is een afbeelding van de zogenaam-
de Atlante Farnese, een klassiek beeld van de /reme/dragen-
de Atlas, die midden 16e eeuw in Rome gevonden is en in
1562 door kardinaal Alessandro Farnese verworven werd18
(figuur 4).
Deze vondst deed wellicht het gebruik van de Atlasfiguur
als voorstelling van de wereld herleven (figuur 5).
Het is overigens niet erg waarschijnlijk dat Mercator het
voorbeeld van Lafreri navolgde of zelfs maar kende. We
zagen hiervoor dat het werelddragende aspect voor Merca
tor van geen belang was, maar juist het feit dat Atlas als de
eerste kosmograaf gezien moet worden. De voorstelling op
Mercators titelpagina lijkt daarom ook geenszins op de
Atlante Farnese.
Het eerste werk dat als uitgave aan de moderne definitie
van atlas voldoet is het reeds genoemde Theatrum Orbis
Terrarum van Abraham Ortelius uit 1570, körte tijd later
gevolgd door de Speculum Orbis Terrarum van Gerard de
Jode (1578). Het zou dus veel logischer zijn als we zo'n
Figuur 4. De 'Atlante Farnese', een klassiek beeld van de hemel-
dragende Atlas NapelsMuseo Archeologico).
KT 1994.XX.3
14
