van de redactie
Mercator en de atlaskartografie
Het feit dat we atlassen maken is in eerste instantie aan drie
kartografen te danken: Ptolemaios, Abraham Ortelius en
Gerard Mercator. De eerste was een Griek die leefde in
de tweede eeuw na Christus in Alexandrie, en die een hand-
leiding schreef over de manier waarop men alle kennis over
de (oude) wereld overzichtelijk in een kaartboek kon onder-
brengen. Die kennis verdwijnt weer in de Middeleeuwen,
totdat uit Byzantium vluchtende monniken de manuscripten
van Ptolemaios (of Ptolemeus, zoals we hem later in het
Westen zullen noemen) in de 14e eeuw naar Italie brachten.
Het belang dat eraan gehecht werd was zo groot, dat deze
handleiding een van de eerste boeken was die na de bijbel
werd gedrukt (1472). Het werd daarbij voorzien van kaar-
ten, getekend volgens de door Ptolemeus beschreven
methode. In 1570 maakte de Vlaming Ortelius voor het
eerst een uitgave met enkel moderne kaarten van de wereld,
in de door Ptolemeus aangegeven volgorde, waarvoor hij de
beste beschikbare kaarten als uitgangspunt gebruikte. Dat
werk heet Theatrum Orbis Terrarum. In 1585 begint de
Vlaming Mercator met de uitgave van een kaartenboek met
kaarten die voor het eerst ook onderling vergelijkbaar wor
den gemaakt door een uniforme kartering. Hij geeft zijn
kaartenboek de titel Atlas, naar een mythische koning van
Lybie die het hemelgewelf bestudeerde, en zieh daartoe ook
met projecties bezighield. En die titel voor kaartenboeken is
gebleven. Mercator is geboren in Rupelmonde, bij Sint-
Niklaas (zijn ouders kwamen uit Duitsland), hij kreeg zijn
opleiding op de 'middelbare school' in s-Hertogenbosch en
aan de universiteit van Leuven (onder andere van de uit de
Noordelijke Nederlanden afkomstige Gemma Frisius), en
omstreeks 1551 verhuisde hij naar Duisburg, waar hij dacht
hoogleraar te kunnen worden aan de aldaar te stichten uni
versiteit. Zijn atlas en zijn uitgave van Ptolemeus zijn voor-
al beroemd geworden vanwege de verspreiding die deze in
vele edities vonden vanuit Amsterdam.
Vele gebieden hebben dus bijgedragen aan en geprofiteerd
van zijn kennis en roem, en dat wordt benadrukt op de vele
manifestaties die dit jaar, 400 j aar nadat Mercator in Duis
burg stierf, overal maar vooral in Belgie en Duitsland wor
den gehouden. Dat Mercator, en niet Ptolemeus of Ortelius
het meest tot de verbeelding spreekt komt mogelijk door
zijn veelzijdigheid: naast landmeter en kartograaf was hij
een hervormer van het handschrift (en heeft dus als eerste
wat gedaan voor de kartografische communicatie), theo-
loog, en bovendien wiskundig zo goed onderlegd, dat hij de
projectie met wassende breedtegraden waarop routes längs
een vaste kompasrichting als rechte lijnen op de kaart zicht-
baar waren, voor een wereldkaart kon toepassen. Met die
projectie, die niet altijd terecht op kaarten wordt gebruikt,
wordt Mercator het meest geassocieerd. Maar zijn belang-
rijkste bijdrage voor ons is de atlas, waar hij tot aan zijn
dood mee bezig was.
5
KT 1994.XX.3
