A
Het verhoudingsgetal als schaal en de
eerste kaart op schaal 1:10 000
w
3
NGT GEODESIAKARTOGRAPISCH TIJDSCHRIFT
map editing, history of cartography keyword s
redaction cartographique, histoire de la cartographie mots-cles
kaartredactie, geschiedenis van de kartografie trefwoorden
De schaal van een kaart is de verhouding van de maten in
de kaart tot die van de maten in werkelijkheid. We geven
deze verhouding aan met een breuk, eigenlijk zonder er
verder bij na te denken. Vroeger, vöör de invoering van het
metrieke stelsel, was dat zeker geen logische keuze.
Toch zijn er van vöör die invoering enkele kaarten bekend,
waarop de maker de verhouding tot de werkelijkheid met
een getal aangeeft. Zelfs kennen we enkele i8e eeuwse
kaarten met de schaal i 10000.
De eerste kaart van een deel van het
Nederlandse grondgebied op die schaal
vrijwel zeker ook wereldwijd de eerste
kaart op die schaal - is al ruim 270 jaar
geleden gedrukt. Het is de kaart van het
Hoogheemraadschap van Delfland, op-
gemeten van 1701 tot 1710 door land-
meter Nicolaes Cruquius (flg. 1). Deze
eerste kaart 1 10 000, die tussen 1709
en 1712 op koper is gegraveerd en in
1713 werd gedrukt, telt 25 bladen [1]
In Cruquius' tijd lag de keuze voor een
dergelijk afgerond schaalgetal al niet
voor de hand; daarnaast wordt ook
aandacht besteed aan enkele oudere
kaarten waarvan de schaal met een ver
houdingsgetal is aangeduid.
„Tien Duyzent Roeden op deze Kaerte
maken de Lengte van Een Delflantsche
Roede". Met deze wat moeilijke zin
geeft Nicolaes Cruquius (1678 - 1754)
aan dat zijn kaart op de verhouding
1 10 000 is getekend. Het is de vraag
of tijdgenoten deze zin begrepen, ook
nu is hij eigenlijk onbegrijpelijk. Het
lijkt alsof er Staat dat de kaart een schaal
van 10000 1 heeft! We moeten de zin
dan ook in combinatie lezen met de
schaalstok die eronder getekend Staat.
Deze schaalstok van „Een Duytsche
Myl" is verdeeld in 1800 „Roeden,
Delflandsche, Rhyn- en Schielandsche
dr. P. C. J. van
der Krogt,
onderzoeker bij de
vakgroep
Kartografie
Faculteit
Ruimtelijke
Wetenschappen,
Universiteit
Utrecht.
Mate". Cruquius wil met zijn mededeling zeggen dat 10 000
van de in deze schaalstok getekende roeden een echte roede lang
zijn.
Nicolaes Cruquius was niet de eerste die een verhoudings
getal op een kaart gebruikte. Die „eer" komt toe aan de
koninklijk kosmograaf Michael Florent van Langren (1598 -
1675) Hij publiceerde omstreeks 1625 een wandkaart van
het hertogdom Brabant2) en een aantal jaren later een
kaart van het aartsbisdom Mechelen 3). Behalve een aantal
verschillende schaalstokken schreef hij op zijn kaart van
Brabant: „Les vraies distances des places (representee en ceste
charte) sont cent et quarante mille fois plus eloignes que
Celles cy" (de wäre afstanden van de plaatsen (getekend op
deze kaart) zijn 140 000 maal verder dan deze hier) (fig. 2).
De kaart van Mechelen heeft een Latijnse toelichting, vrij
vertaald: „De Steden, dorpen en andere verdere plaatsen, die
in deze papieren kaart zijn voorgesteld, zien we bijvoorbeeld
op een afstand van een voet van elkaar; weer in het veld is de
afstand 114 500 voeten. Op dezelfde wijze is dit voor andere
maten van toepassing" 4).
Fig. 1.
Fragment van
Cruquiuskaart
van Delfland
110 000.
