HISTORISCHER
WELTATLAS
KARTOGRAFISCH TIJDSCHRIFT
I995-XXI-2
vertaling, maar is in zijn commentaar
zeer beknopt gebleven. De documen-
ten zelf bieden uiteraard meer dan de
editie. Sommige brieven zijn voorzien
van portretgravures van de schrijvers,
soms zelfs van getekende portretten.
Bovendien heeft een aantal brieven een
aantekening in de hand van Ortelius.
Honderd edities van Putzger's
Historische Schulatlas
In 1877, dus in het jaar dat 00k de
Bosatlas verscheen, zag bij de uitgeverij
Velhagen und Klasing te Bielefeld de
Historische Schulatlas van Putzger het
licht.
Naar aanleiding van de verschijning
van de honderdste editie onderwierp
Armin Wolf van het Institut für Euro
päische Rechtsgeschichte te Frankfurt
de Putzger-atlassen aan een kritische
beschouwing. Van zijn artikel dat ver
scheen in het Canadese tijdschrift Carto-
graphica (1991, nr. 2) volgt hier een körte
samenvatting.
Friedrich Wilhelm Putzger (1849-1913)
werd geboren in Saksen, hij vocht in de
Frans-Duitse oorlog van 1870-1871 en
studeerde vervolgens geografie, geschie-
denis en pedagogiek aan de Universiteit
van Leipzig. In 1875 werd hij benoemd
tot leraar aan een Realschule. In 1892
werd hem door de universiteit van
Leipzig een eredoctoraat verleend
waarna hij opklom in de ambtelijke
wereld om zijn carriere als Oberschul
rat te beeindigen.
Op 28-jarige leeftijd lanceerde hij de atlas
die nationaal en internationaal waarde-
ring zou genieten en hem beroemd zou
maken. Vöör 1914 versehenen alleen al in
de veeltalige Donaumonarchie Tsjechi-
sche, Poolse en Kroatische edities. De
eerste Engelse versie dateert van 1903,
gevolgd in 1911 door een Amerikaanse en
in de jaren 1920 door een Zwitserse edi
tie. In 1970 kwam een Israelische uitgave
tot stand, evenals de Amerikaanse met
aangepaste inhoud. In 1961 waren er naar
schatting in totaal 5 miljoen exemplaren
van de atlas verkocht. In de loop der
jaren werd de adasinhoud verzorgd door
twaalf redacteuren (inclusief Putzger
zelf), waarvan alleen in de naziperiode
vier. Het was toen blijkbaar moeilijk
gewillige medewerkers te vinden.
In de loop der jaren hebben de Putzger
atlassen als leermiddel een grote in-
vloed uitgeoefend op generaties van
Duitse schooljeugd. Het is niet over-
dreven - aldus auteur Armin Wolf - te
stellen dat deze atlas de Duitse geschie-
denis heeft bei'nvloed. Aan de andere
kant getuigen de opeenvolgende druk-
ken van de atlas van de wetenschappe-
lijke en politieke opvattingen van de
tijd waarin zij zijn vervaardigd.
In de eerste edities werd traditiegetrouw
veel aandacht besteed aan Griekse en
Romeinse geschiedenis. Omstreeks
1890 maakten de klassieken plaats voor
bijbelse onderwerpen die op hun beurt
na de eerste wereldoorlog naar de ach-
tergrond verhuisden. In de vroege edi
ties van de atlas werd de Kleinstaaterei,
de staatkundige verdeeldheid van
Duitsland met zijn talrijke vorstendom-
men en drie vrije Steden, uitvoerig in
beeld gebracht. De atlasgebruiker werd
er als het wäre van doordrongen dat een
land met zo veel mini-staatjes onbestuur-
baar was en dat de door Bismarck in 1871
tot stand gebrachte Duitse eenheid
onder Pruisische leiding onontkoom-
baar en juist was. Pas na 1945 verdwenen
de Duitse vorstendommen uit de atlas.
Omstreeks de eeuwwisseling onderging
de atlas onder redacteur Ernst Schwabe
een belangrijke gedaanteverandering.
Het aantal kaarten Steeg van 139 tot
234. Het valt niet te ontkennen dat de
atlas langzamerhand nationalistische
trekjes ging vertonen. Kaarten van de
Duitse kolonisatie in de Baltische lan
den in de Middeleeuwen en van de
Duitse kolonien in Afrika deden hun
intrede. Aan de andere kant getuigde
een talenkaart van Midden- en Oost-
Europa nog van grote neutraliteit. De
weergave van de Duits- en Poolstaligen
was dermate accuraat dat deze kaart bij
de vredesonderhandelingen te Versailles
in 1919 voor Polen aanleiding vormde
de instelling van een corridor tussen
Oost-Pruisen en Pommeren te eisen,
een eis die werd ingewilligd. Het was
deze Poolse corridor die in 1939 als een
der belangrijkste twistpunten tussen
Duitsland en Polen in 1939 tot de
Tweede Wereldoorlog leidde.
Ter weerlegging van Franse aanspraken
op Elzas-Lotharingen werd voorts in
deze editie het opdringen van Frankrijk
in oostelijke richting ten koste van
Duitstalige gebieden in de periode
1300-1789 afgebeeld. In 1931 werd nog
eens duidelijk geaccentueerd dat Elzas-
Lotharingen in 1648 nog Duits was.
De oorlogsedities van 1916-1917 bevat-
ten talrijke kaarten van de militaire ope-
raties. Een bekend nummer was de ver-
gelijking tussen de slag bij Cannae
tussen Hannibal en de Romeinen
(216 v. Chr.) en de slag bij Tannenberg
in Oost-Pruisen waar de Duitsers in
1914 de Russen versloegen. Enige jaren
later was het getij gekeerd en met de
nederlaag in het vooruitzicht toonde de
editie van 1918 Duitsland, omringd
door vijanden, in een penibele situatie.
De eerste editie na de eerste wereldoor
log was grondig gedemilitariseerd.
Kaarten van onder meer handelswegen,
de groei van Steden en van verbreiding
van godsdienstige en culturele onderwer
pen doen hun intrede. In de editie van
1931 legt een wereldklimaatkaart onder
de titel 'Natuurlijke grondslagen van het
wereldgebeuren' getuigenis af van de des-
tijds in geografenkringen heersende
deterministische opvattingen.
In dezelfde editie van 1931, dus twee jaar
voordat Hitler aan de macht kwam,
doen nationaal-socialistische ideeen hun
entree onder meer met kaarten van de
verspreiding van het Deutschtum res-
pectievelijk in de wereld en in Europa
met een 'Niederdeutsches Sprachgebiet
in Holland und Belgien'. AJs het wäre
ter rechtvaardiging van de eerste wereld
oorlog wordt nog eens de geopolitieke
situatie van het door buurlanden
bedreigde Duitsland in 1914 getoond.
In de uitgave van 1934 draait de nazima-
chine op volle toeren. Onder meer maak-
te de wereldkaart met lidstaten van de
Volkenbond plaats voor de groei van de
nationaal-socialistische partij in de perio
de 1919-1939. Kaarten van - het kon moei
lijk uitblijven - de verspreiding van Joden
in Duitsland en Europa doen het ergste
vrezen. Een kaart van het Grenzland
deutschtum maakt on-derscheid tussen
Deutsche Sprach-boden en Deutsche
Kulturboden en dient als het wäre als
mentale voorbereiding van geplande
annexaties. Met een weergave van Das
Werden des Gross-deutischen Reiches
illustreert tenslotte de editie van 1942 het
hoogtepunt van de macht van de nazi's.
55
