Waarnemingspsychologische effecten bij het
gebruik van kleur in de kartografie
3
Inleiding
Perceptieve effecten
KARTOGRAFISCH TIJDSCHRIFT
KERNKATERN I
Kleur is een psycho-fysiologisch ver-
schijnsel. Het ontstaat, wanneer licht
(het zichtbare gedeelte van het elektro
magnetisch spectrum) door receptoren
in het netvlies van het oog is opgevan-
gen en als zenuwsignaal is doorgestuurd
naar de hersenen. Een golflengte of een
bepaalde combinatie van golflengten
uit het elektromagnetisch spectrum
wekt daarbij een bepaalde kleursensatie
op. Omdat deze sensatie niet eenduidig
te definieren is, is deze feitelijk onmeet-
baar. De kleurstimulus, het licht in al
zijn mogelijke samenstellingen van ver-
schillende frequenties, is wel in fysische
grootheden vast te leggen. In tegenstel-
ling tot kleur is licht namelijk een zui-
ver fysisch verschijnsel. Door gebruik te
maken van bepaalde kleurstimuli kan
een bepaalde kleursensatie worden op-
gewekt.
In de kartografie wordt vaak gebruik
gemaakt van kleur om tot een goede
informatieoverdracht te komen. Daar
bij is het uiteraard wel van belang, dat
kleur op een goede manier wordt toege-
past. Gebeurt dat niet, dan kan het
gebruik van kleur de kwaliteit van een
kaart juist in sterke mate doen afnemen.
Of een door een kartograaf bedoelde
kleursensatie uiteindelijk ook bij de
kaartlezer wordt opgewekt, hangt afvan
verschillende factoren. Een van die fac-
toren is het mogelijke optreden van
waarnemingspsychologische ofwel per-
ceptieve effecten. Deze effecten kunnen
grote gevolgen hebben voor de kleur-
waarneming. Wordt er bij de kleurkeu-
ze voor een kaart dan ook geen rekening
mee gehouden, dan kan het optreden
van een effect een enorme invloed heb
ben op de kwaliteit van een kaart.
In dit artikel wordt een overzicht gege-
ven van de belangrijkste waarnemings
psychologische effecten die op kunnen
treden bij het gebruik van kleur in de
kartografie. Tevens wordt er in het kort
ingegaan op de verschillende mogelijk-
heden om perceptieve problemen bij
het gebruik van kleur in de kartografie
te voorkomen. Voor een meer uitge-
breide beschrijving van het gebruik van
kleur in de kartografie, en het mogelijk
optreden van waarnemingspsychologi-
Drs. B.A.
Venemans is
projectleider GIS-
Kartografie bij de
Meetkundige
Dienst van
Rijkswaterstaat
(Postbus 5023, 2600
GA Delfi).
sehe effecten daarbij, wordt verwezen naar Venemans [1]
Bij de beschrijving van de effecten wordt er vanuit gegaan,
dat de fysieke toestand van het oog goed is. In het kader
wordt kort ingegaan op de invloed van de fysieke toestand
van het oog op de kleurwaarneming.
Invloed van de Stimulus
Bij deze groep van effecten is de waargenomen kleur aftian-
kelijk van de grootte, de duur en/of de intensiteit van de Sti
mulus zelf.
Ten eerste heeft de grootte van het oppervlak van een aange-
boden Stimulus rechtstreeks gevolgen voor de waargenomen
verzadiging van een kleur [2]Van een groot oppervlak zal de
kleur sterker verzadigd lijken dan van een klein oppervlak.
De grootte is ook van belang met betrekking tot de beno-
digde hoeveelheid energie die de Stimulus heeft. Voor kleur
waarneming is een Stimulus met een zekere minimale hoe
veelheid energie nodig. Wordt de hoeveelheid energie te
klein (doordat de Stimulus vanuit een te klein oppervlak
wordt aangeboden of doordat de Stimulus een te läge inten
siteit of te körte duur heeft), dan wordt kleurwaarneming
bemoeilijkt of zelfs onmogelijk. Bij het kleiner worden van
de Stimulus (in de zin van een kleiner oppervlak of veld-
grootte of van een korter durende Stimulus) wordt de waar-
neming van blauw het eerst bemoeilijkt [3]Dit effect, het
zogenaamde 'small-field tritanopia wordt veroorzaakt door
het relatief kleine aantal blauwgevoelige receptoren in het
netvlies. Dit kan er toe leiden, dat blauwtinten verdwijnen
en dat kleuren slechts als rood- en groentinten worden waar
genomen. Small-field tritanopia veroorzaakt bijvoorbeeld
ook de relatief siechte leesbaarheid van blauwe neon-letters.
Een tweede probleem kan worden veroorzaakt door het
optreden van het zogenaamde 'Bezold-Brücke effect'. Door dit
effect zal de waargenomen kleur veranderen onder invloed
van een verandering van de intensiteit waarmee een bepaalde
Stimulus aan het oog wordt aangeboden [4]. Met het toene-
men van de intensiteit veranderen rode en geel-groene tinten
Figuur 1.
Het optreden van
het Bezold-Brücke
effect; links zijn de
basiskleuren weerge-
gevenrechts dezelf-
de kleuren met een
hogere intensiteit.
1
