Een skelet van ervaringen
KARTOGRAFISCH TIJDSCHRIFT
I995-XXI-3
dat op overzichtelijke wijze zichtbaar
gemaakt wordt wat in het landschap
staande onzichtbaar is. De enorme
'leegte' van de Pacific wordt in de stok-
kenkaarten van de Marshall-eilanden
[10] (figuur 4) overzichtelijk gemaakt
door de eilanden te plaatsen in de
hoofddeiningen van de oceaan en de
interferenties daarvan. In samenhang
met een grondige kennis van het land
schap en de sterren kunnen de eilan
ders gevoel voor evenwicht (liggend op
de boot kunnen ze de deining voelen)
en snelheid (tijd en afstand) met elkaar
combineren en zo hun weg vinden.
De 'songlines' van de Australische Abo-
rigins [n] (figuur 5) in hun travelsongs'
en afbeeldingen vormen een voorna-
melijk orale 'geschiedschrijving' van de
eigen vestiging op het continent in het
perspectief van de krachten die de
natuurlijke orientatiepunten hebben
geschapen. Deze bijzondere plaatsen in
het landschap zijn voor hun creaties
van de wezens uit de Droomtijd [12],
een tijd die tegelijkertijd ver in het ver-
leden als in het heden geplaatst moet
worden. De plaatsen zijn geladen met
een mythische betekenis die in de liede-
ren en tekeningen tot leven gewekt wor
den. Tot deze betekenisvolle plaatsen
behoren grote bomen, rotstekeningen,
bergen, waterplaatsen, maar 00k (door
mensen gemaakte) rotstekeningen,
steenhopen en steencirkels, alles toege-
schreven aan de acties van Droomtijd-
wezens. Zo leeft in deze cultuur een
enorme intrinsieke verbondenheid tus-
sen eigen geschiedenis en geschiedenis
van het landschap. Op kaarten zoals in
een Bosatlas staan onder andere de in
het landschap onzichtbare landsgrenzen
met mooie dünne lijntjes aangegeven.
In moderne, zakelijk informatieve kaar
ten staan gegevens betreffende water-
kwaliteit of geologische ondergrond,
verspreiding van werkeloosheid enzo-
voort die met behulp van keurige kleu-
Figuur 6.
ATLAS 1994.
In deze atlas staan
'kaartenvan de
zes rieh fingen
waarin wij onze
wereld waamemen
(noord, zuid, oost,
west, boven en
onder). Over deze
kaarten liggen
transparanten met
woorden die onze
positie nader
kunnen bepalen.
ren en rasters toegang geven tot kennis die anders alleen bij
teams van specialisten bekend zou zijn. Maar uiteindelijk
leert zo'n atlas vol overzichtelijke kaarten van het onzichtbare
ons vooral dat de wereld waarin wij leven bijzonder onover-
zichtelijk is, de heldere, geschematiseerde verschijningsvorm
van de kaarten ten spijt. Het is vooral vanuit het gevoel te leven
in een wereld die uit vele splinters bestaat en uiterst gecompli-
ceerd te begaan is, dat ik mezelf vragen ben gaan stellen naar de
onderliggende gedachtengangen van de schematische voorstel-
lingen van de werkelijkheid (figuur 6).
Ik bekijk een kaart niet direct naar de manier waarop de fysieke
werkelijkheid is afgebeeld, maar ik probeer kaarten en land-
schappen juist te begrijpen zoals hun makers de werkelijkheid
hebben proberen te begrijpen. Ik ben op zoek naar de handvat-
ten voor het begrip, de onderbouwende concepten van de sche
matische voorstellingen van de wereld van de mens als bedoeld in
de definitie van Harley en Woodward. Deze concepten zijn
voortgekomen uit individuele ervaringen die deelbaar bleken te
zijn met andere belanghebbenden. Op zoek naar deze grondsla-
gen van de kaartmakende cultuur, ben ik uitgekomen op wat in
de antropologie cosmologieen genoemd worden.
Ieder volk heeft cosmologieen ontwikkeld. Daarin passen zij
zowel hun meest actuele kennis van de fysieke omgeving, als
hun overtuigingen die verklaren waarom zij leven op deze
plaats en in deze tijd. Cosmologie is de leer ter bestudering van
de ordening van het heelal en de plaats van de wereld daarin.
Niet alleen ordening op grond van grootte en afstand tot ande
re meetbare, controleerbare eenheden, maar ordening naar
vorm en materiaal op basis van associaties. Een oude en voor
velen nog steeds geldige ordening is de astrologie. Hierin zijn
gebeurtenissen gekoppeld aan sterrestanden. Afbeeldingen van
mythische figuren die staan voor belangrijke zaken in het leven
zijn gelegd op de sterrenhemel en de mensen zien tekeningen
van deze figuren in de sterren.
Dieper verborgen maar 00k nog steeds doorlevend zijn de
gedachten die de oude Grieken ontwikkelden over de oorspron-
kelijke samenstelling en ordening van de kosmos (figuur 7).
De theorie van de vijf dementen (aarde, water, vuur, lucht en
ether) die de basiselementen zouden zijn, met liefde en haat
als de erop inwerkende tegengestelde krachten heeft de basis
gevormd van de Griekse en de Middeleeuwse wetenschap
[13]Ieder dement heeft volgens deze theorie zijn tegenhan-
ger in het menselijk lichaam. Daaruit zijn complexe theo-
rieen ontwikkeld waarin de geestesgesteldheid van de mens
direct aan de fysieke wereld gekoppeld kon worden. Zo werd
de aarde ingedeeld in klimatologische zones en de bevolking
van deze gordels naar voorkomen en karakter beschreven. De
bewoners van de moerassen zijn zwaarmoedig en traag, die
van de gematigde klimaten zelfbewust en sterk, die van de
Subtropen vurig en energiek (een zeer positief zelfbeeld van
de beschrijvende cultuur is van alle tijden en culturen). De
associaties berusten vaak op overeenkomsten of tegenstellin-
gen, op gelijktijdigheid in vorm, kleur, plaats. Cosmologieen
lijken te zijn ontwikkeld vanuit kennis die ontleend is aan
ervaringen en associaties. Het zijn Systemen om greep te krij-
gen op een wereld waarin men overleeffop de natuur en het
bovennatuurlijke, het fysieke en het psychologische, het tast
bare zowel als het immateriele. De hele wereld wordt in een
Schema ondergebracht: een skelet van ervaringen.
75
