Nederlandse kartografen
in dienst vanTsaar Peter de Grote
een unieke Nederlandse inbreng van hydrografen
en graveurs in het 18e-eeuwse Rusland
Kartografische activiteiten
van Nederlandse hydrografen
KARTOGRAFISCH TIJDSCHRIFT
I995-XXI-4
E. Okhuizen
Historische kartografie; overheidskartografie; overzicht trefwoOrden
Historie cartography; official cartography; survey keywords
Cartographie historique; cartographie officielle; etude MOTS-CLES
Nergens anders ter wereld is door Nederlandse karto
grafen werkzaam in buitenlandse overheidsdienst zo'n
bepalende invloed op de kartografie van een land
uitgeoefend als in het 18e-eeuwse Rusland. Dit was met
name het geval ten tijde van Tsaar Peter de Grote, die na
zijn bezoek aan Nederland in 1697-1698 Nederlandse
graveurs aantrok om een zelfstandige Russische gedrukte
kartografie naar moderne maatstaven op te zetten. Even-
eens in Russische dienst aangestelde Nederlandse
marine-officieren en sluizenbouwers werden belast met
hydrografische werkzaamheden en de vervaardiging van
manuscriptkaarten. Het is deze gecombineerde karto-
grafische arbeid van hydrografen en graveurs ten behoeve
van de grondlegging en vroegste ontwikkeling van een
moderne kartografie in een van het Westen afgezonderd
land, die de Nederlandse inbreng uniek maakt.
Gedrukte kaarten van Rusland ver
sehenen tot het einde van de I7e eeuw
uitsluitend in West-Europa. Met de
ontwikkeling van een zelfstandige Rus
sische gedrukte kartografie werd door
Peter de Grote (1672-1725) een begin
gemaakt. Het gehele proces van opme-
ten, tekenen, graveren en drukken met
als eindresultaat het uitgeven van een
kaart was nieuw in Rusland, waar men
slechts ervaring had met het maken
van manuscriptkaarten gebaseerd op
verouderde opmetingstechnieken. Voor
de beginfase hiervan was het noodza-
kelijk om een beroep te doen op erva
ring uit het buitenland. Nederlandse
kartografen, zowel hydrografen als gra
veurs werden hiertoe vanaf ca. 1700 in
Russische overheidsdienst aangesteld.
De grote reputatie van Nederland be-
trefde zaken van technische en am-
bachtelijke aard in het algemeen en de
kaart- en boekdrukkunst in het bijzon-
der zal bij de keuze van de tsaar om
Nederlandse kartografen in dienst te
nemen niet vreemd zijn geweest.
Drs. Edwin Okhui
zen bereidt een dis-
sertatie voor over
Nederlandse karto
grafen in dienst
van de Russische
tsaren in de i8e
eeuw (Universiteit
Utrecht, Faculteit
Ruimtelijke Weten-
schappen, vakgroep
Kartografie,
Heidelberglaan 2,
Postbus 80115,
5508 TC Utrecht)
Tijdens zijn bezoek aan Amsterdam in 1697-1698 kwam
Peter de Grote in contact met de marine-officier Cornelis
Cruys. Deze werd door de tsaar in dienst genomen als vice-
admiraal en belast met de verantwoording over de bouw
van een Russische vloot. Tot aan zijn overlijden in 1727 ver-
vulde Cruys een bepalende rol binnen de Russische marine,
niet in het minst inzake het voor de Russische dienst aan-
trekken van vele Nederlandse zeelieden, scheepstimmerlie-
den en sluizenbouwers. Naast Cruys zelf, heeft een aantal
van dezen zieh verdienstelijk gemaakt met de uitvoering
van hydrografische werkzaamheden en de vervaardiging yan
manuscriptkaarten met betrekking tot bepaalde regio's in
Rusland.
Tsaar Peter's politiek van expansie richtte zieh allereerst op
het terugdringen van de Turkse vijand aan de zuidgrens van
Rusland. Nadat in 1696 reeds de zeehaven Azov aan de
monding van de Don veroverd was, maakte de Russische
vloot zieh in 1699 op om de Turkse heerschappij over de
Zee van Azov en de Zwarte Zee te betwisten.
Tijdens het afzakken van de Don werd van de gelegenheid
gebruik gemaakt hydrografische opmetingen uit te voeren.
Deze stonden onder leiding van Cornelis Cruys. De niet
bewaard gebleven manuscriptkaarten liet de tsaar in Am
sterdam bij Hendrick Doncker jr. in 1703-1704 graveren,
drukken en tot atlas binden. De zogenaamde 'Atlas van de
Don' is te beschouwen als een uniek document, zijnde de
eerste gedrukte Russische atlas en de eerste gedrukte rivie-
ren-atlas in de wereld.
De 'Atlas van de Don' bevat twee titelbladen die zowel in
het Nederlands als het Russisch zijn gesteld, gevolgd door
een uitvoerige opdracht aan kroonprins Aleksej. Hierna
volgt een uitvoerige Nederlandse tekst over de rivier de
Don en de stad Azov, alsmede enige bladen kustprofielen
van de Krim en de Bosporus.
Het eigenlijke kaartdeel bevat in totaal zeventien kaartbla-
den. De eerste twee bladen geven de boven- en beneden-
25
