bmburqetifts Iurifdiftiö
Caert-Thresoor,
Tabulae Contractae en Atlas Minor
KARTOGRAFISCH TIJDSCHRIFT I995-XXI-4
(ipaÜTCcidfrrfi
renome laudiht
SALISWRGENSJS rVRISDICTIO,
'jonge' auteur van de tekst niet kende.
De nieuwe uitgave heeft 00k een nieu-
we naam: Hand-boeck ofcort begrip der
caerten.
Het succes van kleine volksuitgaven
die omstreeks 1600 te Amsterdam uit-
gegeven werden, was Jodocus Hondius
niet ontgaan. Hij had in 1604 de ko-
perplaten van de Atlas van Mercator
gekocht en bereidde daarvan een nieu
we editie voor. Tijdens deze voorberei-
dingen moet hij al bezig geweest zijn
met het graveren van verkleinde kaar-
ten. Een jaar na uitgave van de grote
Atlas verscheen in 1607 de Atlas Minor
(kleine atlas). Het werk werd 00k ver
kocht door Cornelis Claesz. en Jan
Jansz. te Arnhem. Hiervoor zagen we
al dat deze twee uitgevers samen in
1600 de Latijnse uitgave van het Caert-
Tbresoor verzorgden. De Atlas Minor,
een wat grotere, luxere uitgave dan het
Caert-Thresoor, zal door hen meer als
een welkome aanvulling op de atlas
markt beschouwd zijn dan als een con-
currerende uitgave. De 152 kaartjes
hebben een formaat van ca. 16,5 x 21,5
cm, 00k de tekst is veel uitgebreider.
De atlas telt in totaal 681 bladzijden,
terwijl het Caert-Thresoor er aanvanke-
lijk maar 193 had. In de twee volgende
jaren verschijnen achtereenvolgens een
Franse en een Duitse tekstuitgave,
beide met de titel Atlas Minor. De uit
gave kan een groot succes genoemd
worden, in vele bibliotheken vindt
men tegenwoordig exemplaren. Jodo
cus Hondius jr.die na de dood van
zijn vader in 1612 de atlas- en kaarten-
uitgeverij overnam had minder interes-
se in de uitgave van deze kleine atlasjes
Figuur 1.
Kaart van het bis-
dom Salzburg in
OrteliusTheatrum
Orbis Terrarum
(foto: Universiteits-
bibliotheek
Leiden).
Figuur 2.
Kaart van het bis-
dom Salzburg in
het Epitome.
Duidelijk is de zien
dat de grote The-
atrum-kaart als
voorbeeld gebruikt
is (foto:
Universiteits-
bibliotheek
Leiden).
De eerste in de Verenigde Provincien uitgegeven wereldatlas
verscheen niet in het kartografisch centrum Amsterdam,
maar bij een obscure drukker in Middelburg', zoals Barent
Langenes door Koeman genoemd wordt. In 1598 verscheen
zijn atlasje met de titel Caert-Thresoor. Het was er een op
het mini-formaat: 169 kaartjes van ongeveer 8,5 x 12 cm. De
kaartjes zijn bijzonder goed gegraveerd, helder en duidelijk
en van evenwichtige opbouw. De tekst, soms op rijm, is
vermoedelijk door Langenes zelf geschreven. Zonder mede-
werking van een Amsterdamse handelaar was er geen grote
afname te verwachten. Voor de verkoop had Langenes om
hulp verzocht aan Cornelis Claesz. Op de titelpagina van
het Caert-Thresoor kon vermeld worden 'Men vintse te
coop by Cornelis Claesz.'. Je zou kunnen denken dat Cor
nelis Claesz. de initiatiefnemer voor de uitgave was en dat
de eerste uitgave bij hem versehenen was. Langenes zou dan
niet meer dan een mede-uitgever geweest zijn. In ieder
geval is al in 1599 de uitgave overgenomen door Cornelis
Claesz. en is de naam Langenes van de
titelpagina verdwenen. Dezelfde kaart
jes werden in 1600 gebruikt voor een
zakatlas in het Latijn: P. Bertii Tabula-
rum geographicarum contractarum libri
quatuor (Vier boeken met verkleinde
geografische kaarten van P. Bertius).
Binnen twee jaar na de eerste uitgave is
alles wat aan Langenes herinnerde dus
uit het Caert-Thresoor verdwenen. Het
gewone publiek zal de Latijnse tekst
van Bertius niet zo gewaardeerd heb
ben. Cornelis Claesz. bracht daarom in
1609 een nieuwe Nederlandstalige edi
tie op de markt, de tekst daarin is een
volledig herziene versie van de oor-
spronkelijke tekst uit 1598, aangevuld
met de wetenschappelijke geografische
beschrijving van Bertius. De bewerker
van de tekst is Jacobus Viverius, die
tien jaar na de oorspronkelijke uitgave
moet bekennen dat hij de naam van de
34
