ZA K-ATLAS -
%mmß-
n
r REIZIG ERS.
NEDERLANDEN.
a NIEUWE e, -
mMm.
Atlas portatif en zakatlas
4
j
jNevcns eer. Geograplufche Befchryvinge
en een Lyft om de Steeden gemak-
kelyk te vitiden.
Te AMSTERDAM,
By Cövens en Mortier Böekverkoperi
op de Vygendam, 17.39. -
1
L7
KARTOGRAFISCH TIJDSCHRIFT
met zijn Petit et Nouveau Atlas uit 1697. Dit atlasje bevat
slechts 19 kaartjes, die meest zo'n 14 x 19 cm meten.
Nicolas 11 Sanson (1626-1648) begon zijn loopbaan in de
voetsporen van zijn beroemde vader als kartograaf met de
produktie van de eerste van een reeks kleine atlassen van de
werelddelen: Europa (1648). Hij overleed in het jaar van
uitgave en zijn vader Nicolas Sanson (1600-1667) voltooide
de serie met atlasjes van Azie (1652), Afrika (1656) en ten-
slotte Amerika (1657), elk met kaartjes van ca. 20 x 25 cm.
Ook in Italie komt een produktie van atlassen op gang. Ver
schiliende uitgevers in Venetie brengen kopieen op de
markt van Ortelius' Epitome. We kennen zes edities bij vijf
uitgevers in de periode 1655-1697.
De obscure Amsterdamse uitgever Henri du Sauzet heeft
voorlopig de eer de naam 'zakatlas' voor het eerst gebruikt
te hebben, zij het dan in het Frans, Atlas de Poche, in 1734.
Is er tot het eind van de I7e eeuw bij uitgave van wereldat-
lasjes sprake van goedkope uitgaven voor het 'volk', dit ver
ändert in de i8e eeuw. Een nieuw begrip doet zijn intrede,
de atlas om bij je te dragen. Thuis in je bibliotheek heb je
een grote atlas, maar die kan niet mee op reis. Pieter Mör
der begint daarom een reeks atlasjes onder de naam Atlas
portatif (ca. 1700) en vindt daarin navolging bij Pieter van
der Aa, die zijn atlasje de fraaie naam L Atlas soulage de son
gros pesant fardeau (atlas ontlast van zijn grote en zware
vracht) meegeeft.
Pieter Mortier (1661-1711) kan beschouwd worden als ver-
nieuwer van de kaartenhandel in Amsterdam. Hij had erva-
ring opgedaan in de Parijse boek- en kaartenhandel en
opende in 1685 in Amsterdam een eigen winkel, die hij
noemde In de Stad Parijs'. Met nieuwe Franse kaarten,
ontleend aan atlassen van Nicolas Sanson en anderen, voor-
zag hij het publiek van een zeer modern kaartbeeld, ont-
staan onder invloed van de Academie Royale. Omstreeks
1700 ving hij aan met zijn reeks Atlas portatif, die uiteinde-
lijk zes deeltjes zou omvatten. Ook deze atlasjes worden op
de titelpagina toegeschreven aan Sanson, maar die heeft
zulke atlasjes zelf nooit gemaakt. Een Franse auteur deed
het commercieel kennelijk beter! [1]. Een andere uitgever
van Franse origine, Daniel de la Feuille, gebruikt de naam
Atlas Portatif in 1702 voor een reeks kaarten die betrekking
hebben op de oorlogsgebieden in Europa. De Erven Ratel
band gebruikten De La Feuille's kaartjes voor hun Geogra
phisch toneel, of uitgezochte kaarten, tot gemak der off eieren,
reisigers en liefhebbers, dat in 1733 aangeprezen wordt als
zijnde 'bestaende in 38 Kaerten van gantsch Europa, enz.
ten dienste der Reyzigers'.
Henri Du Sauzet kennen we alleen als uitgever van een
Atlas portatif, met 285 kaarten afkomstig uit Cloppenburghs
Atlas Minor en Sansons atlasjes van de werelddelen. Met de-
zelfde bronnen maakte hij ook een kleinere, goedkopere
uitgave met slechts 38 kaarten. Deze noemde hij Atlas de
poche, a l'usage des voyageurs et des offeiers. Het begrip 'zak
atlas' werd zo voor het eerst gebruikt voor een verkleinde
versie van een Atlas portatif, dat in het Nederlands vertaald
is met Beknopt kaartboekje (door Joan de Lat).
Op 27 September 1735 signaleren we het Nederlandse woord
'zakatlas' in een advertentie van de Erven van J. Ratelband
en Comp. Zij kondigen hun 'kleyne en beknopte Atlas of
1995-XX1-4
Voor de
Door de gczamentlyke
DAN 7^
Figuur 4.
Titelpagina van de
Nieuwe Zak-atlas
van Covens dr
Mortier uit
De eerste bekende
atlas met het woord
zakatlas op de titel
pagina (foto: Royal
Geographical
Society, London).
Toneel des Oorlogs in Europa' aan, die
ruim 200 kaarten bevat voor de inte-
kenprijs van 12 gülden. Deze atlas is
een sterk uitgebreide versie van hun 38
kaarten teilend atlasje uit 1733. Daar-
over schrijven ze 'Item het Zak-Atlasje
van 38 Kaerten is tot 3 guldens apart,
als voor deezen, nog te bekomen".
Ook bij Ratelband zien we hetzelfde
onderscheid als bij Du Sauzet: de zak
atlas respectievelijk atlas de poche in
een qua aantal kaarten verminderde
versie van hun beknopte atlas respec
tievelijk atlas portatif.
'Zakatlas' raakt snel ingeburgerd. Op
13 februari 1738, in een advertentie in
de Amsterdamse Courant (nr. 741),
biedt de firma Covens Mortier aan
'de volgende Zak-Atlasjes, als een be
staende in 50 der generaelste Kaerten
van de 4 Gedeeltens der Wereld, a
fy.io. Een van Duytsland in 50 Kaer
ten, a /jpio. Van Vrankryk in 26 Kaer
ten, /2:5. Van Engeland, Schotland en
Ierland in 26 Kaerten, fz:y Van Span-
je en Portugal in 10 Kaerten, fi. Van
36
