MHHCK
37
KARTOGRAFISCH TIJDSCHRIFT
Sweeden, Deenmarken, Noorweegen
en Moscovien in 19 Kaerten, fv.10.
Van Asia, Africa en America in 31
Kaerten, f 1:10. De groote, of alle de
voorgaende in een Atlas van 212 Kaer
ten, a /15; Als meede een Atlas wat
grooter als de voorgenoemde van for-
maet in 106 Kaerten, nieuw en zeer
naeuwkeurig in 't koper gebragt na de
aentekeningen van de Accademie te
Parys, a /io.' De atlasjes die ze aanbie-
den, zijn voor een deel de delen van de
reeks Atlas Portatifv&n hun voorganger
Pieter Mortier. In hun verkoopcatalo-
gus bieden Covens Mortier 13 ver-
schillende Atlas Portatifs' aan, waarbij
van verschillende zowel een oude als
een nieuwe versie beschikbaar is (o.a.
van de Nederlanden).
Laten we deze prijzen eens vergelijken
met die van de grote atlassen, waarmee
Covens Mortier op 1 juni 1737: de
atlas van De L'Isle met 69 kaarten kost
25, de atlas van de oude geografie in
100 kaarten f$6 en de grote atlas van
Sanson met ongeveer 700 bladen kost
maar liefst 300 gülden. Voor het ge-
bruik van het Nederlandse begrip 'zak
atlas' op een titelpagina komen we 00k
terecht bij de firma Covens Mortier.
Hun Nieuwe Zak-atlas voor de reizigers
door de gezamentlyke Nederlanden uit
1739 is - voorlopig - de oudste bekende
atlas die op de titelpagina 'zakatlas' ge-
noemd wordt. We hebben hier wel-
licht te maken met de Atlas Portatif
(Nouveau) des xvn. Provinces des Pa'fs
Bas, de 35 Cartes. Avec une Descrip-
tion Geographique', vermeld in de ver-
koopcatalogus van 1738. Reinier en
Josua Ottens (resp. 1698-1750 en 1704-
1765), vooral bekend door de uitgave
van hun grote meerdelige samengestel-
de atlassen, hadden in hun fonds 00k
een klein atlasje van de Nederlanden,
dat ze Nieuw en Accuraet Geographies
Kaart-Boekje van de xvii Nederlandse
Provincien noemden.
Na Josua's dood zette diens weduwe
Johanna de Lint (1708-ca. 1780) de uit-
geverij voort en publiceert het atlasje
van de Nederlanden onder de nieuwe
titel Nieuwe en Accuraate Zak-Atlas van
de Nederlanden. De kaarten daarin
hebben een formaat van ca. 18 x 21 cm.
Ze zijn in drieen gevouwen zodat het
boekje zelf een formaat van 20,5 x 8
cm heeft, ideaal om in de zak gedragen
te worden. Ottens' voorbeeld wordt
direct door andere uitgevers gevolgd,
zoals bijvoorbeeld Jan Christiaan Sepp
met zijn Nieuwe Geographische Neder-
Figuur y. Zes ver
schillende regionale
zakatlasjes die in de
Sovjet-Unie ver
sehenen zijn tussen
1982 en 1990 (foto:
Universiteitsbiblio-
theek Leiden).
1995-XX1-4
£WSJ»
mtAH roPOM/v
AT71AC T'/PMCTA
landsche Reise- en Zak-Atlas uit 1773, bestaande uit een kaart
van de Zeven Provincien ca. 1:250.000 verdeeld in 72 blaad-
jes.
Voorlopig bleef de term 'zakatlas' op de titelpagina beperkt
tot atlasjes van de Nederlanden en een bijbels zakatlasje. In
1790 ziet de eerste zakatlas van de wereld het licht. Het is de
Nieuwe Natuur- Geschied- en Handelkundige Zak- en Reis-
Atlas samengesteld door G. Brender Brandis en uitgege-
ven door N.T. Gravius. 'Zynde deeze Zak- en Reis-Atlas
niet alleen ingerigt om tot opheldering en gebruik van alle
kleine en groote Atlassen te dienen, maar 00k by 't leezen
van publieke Tydingen, leezen van Boeken, enz., van veel
dienst te zyn' roemt Gravius zijn zakatlas in een advertentie
(8 april 1790). De prijs 'in een fraaije band' is slechts /4:i8.
Het boekje bevat 50 kaarten, plus een uitgebreide tekst. Het
is deze tekst die moet dienen tot opheldering van die ande
re atlassen, die veelal bestanden uit enkel en alleen kaarten.
Je kan hem dus 00k gewoon thuis gebruiken. Een volgende
advertentie meldt dan 00k: 'Zak- en //««-Atlas! (7 juni
1792).
In 1797 bedacht Gravius iets nieuws om zijn zakatlas aan de
man te brengen. Hij kondigt ze in de krant aan als 'nuttige
kermis-geschenken (op 30 September) en als 'nuttige St.
Nicoiaasgeschenken' (op 5 december, vanzelfsprekend). Met
Gravius' zakatlas als Sinterklaascadeau komen we aan een
nieuw facet van het wereldatlasje: een goedkoop en nuttig
boek voor kinderen. Een voorbeeld is de Atlas des Enfans,
die aangevangen door J.H. Schneider in 1760, met vele edi-
ties 00k de geesten van de kinderen uit de I9e eeuw verrijk-
te. A. en J. Honkoop te Leiden publiceerden in 1817 de
tiende editie van dit werkje met 22 tot 23 kaartjes (13,5 x 17
cm) en honderden bladzijden tekst.
In het begin van de I9e eeuw Staat de uitgeverij van atlassen
in Nederland op een laag pitje. Veel zakatlassen zijn er niet
versehenen, evenmin grotere atlassen. Over de situatie in
het buitenland ontbreken in de meeste gevallen voldoende
gegevens over deze - voor de meeste historisch-kartografen
erg moderne - periode. Een voorbeeld is de Duitse Taschen
atlas über alle Theile der Erde van J. Arnz te Düsseldorf
(1836), waarvan een Nederlandse vertaling verscheen onder
te naam Zakatlas voor Scholen.
Bekijken we het zesde deel van Koemans Atlantes Neerlandi-
ci, waarin atlassen uit de periode 1880-1940 beschreven wor
den dan zien we slechts een enkele zakatlas. De atlas Neder
land in zakformaat van J.H. Kromhout (1884/85) is een
kaart van Nederland 1:200.000 in 36 bladen van elk 23 x 19
cm. Er waren verschillende uitgaven: een militaire en een
toeristische. De kaarten zijn dezelfde die door de anwb
voor de wielrijdersatlas gebruikt werden.
Een succes was kennelijk het Zak-atlasje van Nederland met
19 uitgaven tussen 1908 en 1927. Ook van Sleeswijk's Zak
atlas van Nederland versehenen tussen 1918 en ca. 1940 vijf
uitgaven. Beide atlasjes zijn ongeveer 12 x 13 cm groot en
bevatten 12 kaartjes: een van Nederland en een van elke
provincie. Feitelijk betreft het hier een voortzetting van de
i8e-eeuwse reisatlasjes, maar vanzelfsprekend aangepast aan
het moderne vervoer (hets, auto).
Opmerkelijk is de Zakatlas van den sterrenhemel van
R.W.M. Bakhuis uit 1934. Ook dit zouden we als een soort
