KARTOGRAFISCH TIJDSCHRIFT
I996-XXII-I
platte tekst. Het citaat in het voorbeeld is niet belangrijker
dan de platte tekst, maar het is wel anders en daarom in het
schema naast de platte tekst geplaatst. Er is een onderscheid
tussen die twee: het ene onderdeel heeft een andere functie
dan het andere, maar het is niet meer of minder belangrijk.
Bij tekstwaardering doe je dus niets anders dan van elk
stukje tekst te zeggen 'is anders of 'is belangrijkerDe twee-
de stap is de vertaling van jiinctie naar vorm: Voor elke
tekstsoort kies je een typografie die de indeling van rangor-
de en onderscheid duidelijk weergeeft. Bij de derde stap
wordt de keuze toepast op de tekst. De vormgeving geeft de
lezer duidelijke Signalen over de functie van de tekst.
Leesbeweging
De (westerse) mens heeft de gewoonte om een stukje tekst
te lezen van links naar rechts en van boven naar beneden.
Deze beweging heeft een grote invloed op de indruk die
een vlakverdeling op ons maakt (figuur 2). Door de leesbe
weging interpreteren we het linker verkeersbord onbewust
als bergafwaarts, en het rechter als bergopwaarts. Ook ver-
oorzaakt de leesbeweging een rangorde op de pagina van
linksboven naar rechtsonder (figuur 3).
Een ander gevolg van de leesgewoonte van de westerse
mens betreff het lezen van een boek, krant of tijdschrift.
Hierbij houdt de lezer het boek meestal zö vast, dat bij het
omslaan van een blad steeds de rechter pagina het eerst
wordt gezien. De linker bladzijde wordt pas zichtbaar wan-
neer de gehele vorige bladzijde is omgeslagen. Dat is de
reden waarom in de meeste boeken, ook in het
Kartografisch Tijdschrift, alle nieuwe artikelen op een rechter
pagina beginnen.
Figuur 2.
Het is duidelijk
welke helling berg
opwaarts is?
Figuur 3.
Door de leesbewe
ging ontstaat er
een rangorde op de
pagina van links
boven naar rechts
onder.
Titel
Subtitel
Kopje
Tekst
Subtitel
Subtitel
Subtitel
Kopje
Tekst
Subtitel
Kopje
riT Tekst
Figuur 4a,b,c,d,e.
Je kunt rangorde op
een pagina aange-
ven door middel
van de plaats op de
pagina en groottel
vetheid van de let
ters. Een combina-
tie van beide moge-
lijkheden geeft het
beste resultaat.
In figuur 4e zieje
dat het effect van de
typografie zo sterk is
dat het zwaarder
weegt dan de plaats
op de pagina. Door
de hogere attentie-
waarde valt het
woord 'Subtitel'
eerder op dan het
woord 'Kopje'.
Rangorde
Met behulp van typografie en vlakver
deling is het mogelijk om rangorde
zichtbaar te maken:
(plaats op de pagina) het stramien
typografie
Figuur 4a toont een pagina zonder op-
maak. Je leest de titel weliswaar het
eerst vanwege de leesbeweging, maar
verder wijst niets er op dat de titel be
langrijker is dan de rest van de tekst.
Zeker als de verschillende kopjes door
elkaar gebruikt gaan worden is er niets
meer van de rangorde, die de schrijver
voor ogen had, te zien.
De plaats op de pagina van de titel,
biedt mogelijkheden om de titel opval-
lender te maken. Daarvoor kunnen we
gebruik maken van de leesbeweging. De
leesbeweging geeft de pagina immers
een rangorde van links naar rechts.
We kunnen daarom minder belangrij-
ke onderdelen iets naar rechts plaatsen.
(figuur 4b).
Typografie biedt de beste mogelijkhe
den om rangorde weer te geven. Je
kunt de titel opvallender maken door
de grootte en vetheid van de letters te
varieren (figuur 4c). Gebruik je typo
grafiein combinatie met plaats op de
pagina dan wordt het geheel nog dui-
delijker (figuur 4dl
Het effect van grote en vette letters is
sterk. Zelfs zo sterk, dat het zwaarder
weegt dan plaats op de pagina Dit be-
tekent dat je rangorde kunt aanbren-
gen, zonder dat je aan een strakke
vlakverdeling vastzit. In figuur 4e zie je
dat het woord 'Titel' onderaan de pa
gina eerder gezien wordt dan het
woord 'kopje' boven aan de pagina
dankzij de hogere attentiewaarde.
Je moet er overigens wel rekening mee
houden dat het verschil in grootte tus
sen de letters met het 00g zichtbaar
moet blijven: maak de verschillen niet
te klein.
Onderscheid
Teksten die onderscheiden moeten
worden van andere soorten kunnen
zijn: inleidingen, citaten, beschriften,
voorbeeldteksten, opdrachten of een
enkel woord. Van alle middelen die ty
pografie en vlakverdeling bieden, zijn
er een aantal geschikt om onderscheid
weer te geven.
interlinie
regelbreedte
kolomindeling
lettersoort
10
