KARTOGRAFISCH TIJDSCHRIFT
I996-XXII-2
Schaal 1 3 000 000
0° O.L. v. Singkawang
<0 VJ Samba
Pemangal
°ongau
1 >i-i 1 "i-nu
ION 11ANAK
angab Pinoti Nangah Ranj
,--78
Boeklt Ra)a
Legenda
Astronomisch Station
3rotere dorpen,
overwegend bestuursposten
Berg met hoogtecijte
Rivieren
0 O L v. Singkawang
5- 30' O.L
welijks doorgedrongen. Wel was te Sintang een compagnie
Soldaten gelegerd en had het Binnenlands Bestuur in 1885 te
Poetoes Sibau, tot waar de Kapoeas per stoombarkas be-
vaarbaar was, een Controleur gestationeerd, maar dit had
weinig te betekenen. Voorbij de bestuurspost was als be-
scherming tegen de Poenans, gevreesde koppensnellers, mi-
litair geleide nodig. Tegenwoordig wordt de door Georg
Müller geplande doorsteek dwars door Borneo als toeristi-
sche attractie door reisbureaus voor 4000,- exclusief de
vliegreis Nederland-Indonesie v.v. aangeboden (advertentie
nrc).
In verband met deze topografische gesteldheid, de schaarse
bevolking en het nut dat van de kartering werd verwacht,
was besloten een kartering op schaal 1:200.000 uit te voe-
ren, gebaseerd op een net van astronomisch bepaalde pun-
ten. Triangulatie werd te kostbaar gevonden en zou boven-
dien te lang duren. Zoals bekend zijn voor astronomische
plaatsbepaling twee soorten metingen nodig: de bepaling
van de geografische breedte en van de lengte. Beide metin
gen vereisten veel tijd en moeite, hetgeen onvoorstelbaar is
in het huidige GPS-tijdperk. De breedtebepaling vond plaats
door nachtelijke metingen van de culminatiehoogten van
circumpolairsterren (om de pool bewegende, niet-onder-
gaande sterren). Om een redelijke graad van nauwkeurig-
heid te bereiken waren steeds tal van waarnemingen op
meerdere sterren noodzakelijk.
Voor de lengtebepaling was men destijds in Borneo door
het ontbreken van telefoonlijnen (van de toepassing van
draadloze telegrafie was nog geen sprake) aangewezen op de
vaststelling van tijdsverschilien tussen twee lokaties door
Figuur 1.
Overzichtskaart.
een plaatselijke tijd met behulp van
Chronometers naar eiders over te bren-
gen en daar met de lokale tijd te verge-
lijken. Uit het tijdverschil werd vervol-
gens het lengteverschil bepaald: een
uur tijdverschil komt overeen met 15
graden lengteverschil of 4 minuten
met een graad. De meridiaan van
Singkawang, waarvan de lengte ten
opzichte van Batavia in 1863 was vast-
gelegd, werd als aanvangsmeridiaan ge-
nomen (figuur 1). De Chronometers
werden echter tijdens het transport ge-
makkelijk ontregeld. Enthoven consta-
teerde dat er op reis geen grilliger in-
strument denkbaar was. Door eindelo-
ze voorzorgen, eerder in dit tijdschrift
in detail beschreven [3]wist men deze
ontregelingen zodanig te beperken dat
de daaruit resulterende onnauwkeurig-
heden op de kaartschaal van 1:200.000
te verwaarlozen waren [4]
Enthoven slaagde er in negen jaar in
om zijn opdracht tot een goed einde te
brengen. Vanuit Pontianak ondernam
hij in deze periode 30 tournees van 2
tot 3 maanden. In totaal werden op
deze fochten lengten en breedten van
103 stations bepaald, waarvan 87 door
hemzelf. De stations, zoveel mogelijk
längs rivieren gekozen, werden zodanig
over het gewest verspreid dat van hun
ligging het grootst mogelijke voordeel
kon worden getrokken bij de daarop
volgende topografische opneming.
Verreweg de meeste gemeten punten
werden door middel van stenen pila-
ren verzekerd, enkele door ijzerhouten
palen.
De opneming resulteerde tenslotte in
een overzichtskaart in 26 bladen van
West-Borneo op de schaal 1:200.000
in Mercatorprojectie die in zwart,
bruin en blauw te Batavia werd ge-
drukt. Daar de schaal te klein was om
details weer te geven werd naast de
hoofdkartering een wegen-, of liever
een voetpaden- en rivierenkaart
1:50.000 in 247 bladen in zwart ver-
vaardigd. Partiele metingen van de
voornaamste nederzettingen en van
bestuursposten werden respectievelijk
op 11 bladen 1:20.000 en 19 bladen
1:5.000 vastgelegd. Tijdens de operatie
werden tevens de grenzen der zelfbe-
sturende landschappen gemeten,
steeds in aanwezigheid van controleurs
van het Binnenlands Bestuur en van
gemachtigden van de betrokken vor-
sten [4]. De totale kosten van deze in-
drukwekkende prestatie bedroegen
665.000,-. Wanneer men bedenkt
dat de kaarten zestig jaar later nog
8
