KARTOGRAFISCH TIJDSCHRIFT
I996-XXII-4
is gewijzigd in de verdeling in noord
en zuid; beginnende met de noordelij-
ke waaraan zowaar een nieuwe kaart
van de Verenigde Nederlanden vooraf
gaat en daarna de zuidelijke provin-
cies. Het lijkt heel wat, maar met uit-
zondering van die ene genoemde kaart
zijn alle kaarten nog dezelfde uit de
jaren 1630 en 1640, zonder wijzigin-
gen. Zelfs zijn alle kaarten van de 'ge-
splitste' provincies bij elkaar gehou-
den: het vierde kwartier van Brabant,
's-Hertogenbosch (dat in 1648 aan de
noordelijke Nederlanden toegewezen
was), bevindt zieh netjes na de eerste
drie kwartieren in het gedeelte dat aan
's Konings Nederlanden is toegewezen!
De Stedenboeken
In de jaren 1640 begon Joan Blaeu met
een uitbreiding van zijn atlassenfonds.
Naast de gewone atlas met 'land'kaar-
ten wilde hij een stedenatlas uitgeven,
waarin plattegronden van alle Steden
op de wereld verzameld zouden wor
den. Hij volgde hierin het stedenboek
van Braun en Hogenberg na, dat tus-
sen 1572 en 1618 in zes delen versehe
nen was. Joan Blaeu ving aan met de
stedenboeken van de Nederlanden.
Evenals voor zijn Theatrum volgde hij
de feitelijke situatie. Hij plande twee
delen, het eerste met de Steden in de
noordelijke provincies, het tweede met
die in de zuidelijke provincies. In de
produktiefase raakte Blaeu hiermee in
verwarring. In de laatste jaren vöör de
Vrede van Munster veranderden nogal
wat Steden van kamp. Blaeu zag geen
kans dit nog te wijzigen voor de eerste
uitgave, die in 1649 plaatsvond.
Beide delen zijn gelijk van omvang, ze
bevatten niet alleen stadsplattegron-
den, maar 00k kaarten van veldslagen
en dergelijke.
Zesentwintig Steden in het 'Konings'-
deel behoorden eigenlijk in het Repu-
bliek-deel, en voor vijf Steden gold het
tegenovergestelde. In het register van
het eerste deel wordt een en ander op-
gelost met de mededeling: "Geachte
lezer, opdat U ons Theatrum niet zult
zien als een ongeordende massa,
omdat U in dit deel Steden in het Gel-
derse kwartier van Roermond vindt,
die trouw aan de koning zijn, en in het
andere deel, namelijk het Koninklijke,
(steden) van Brabant en van Viaande
ren, die aan de Unie toekomen, wil ik
U laten weten dat ik rekening gehou-
den heb met de volgorde die men ge-
woonlijk vindt in beschrijvingen van
deze gebieden en provincies, zodat wat bij elkaar hoort niet
gescheiden is. De koninklijke plaatsen in dit deel zijn Roer
mond, Venlo, Wachtendonk, Geldern, Straelen en Stevens-
weert." In het tweede deel vindt men een soortgelijke me
dedeling. Dat dit een 'noodoplossing' was blijkt uit de
tweede editie, daarin vindt men alle Steden in het juiste
deel: de Brabantse en Vlaamse Steden die aan de republiek
waren toegewezen zijn in deel 1 opgenomen: nu is dus wel
gescheiden wat bij elkaar hoort!
Tenslotte
In het begin maakte ik de vergelijking tussen de veranderin-
gen die zieh op de kaart van Europa voltrokken in de perio-
de 1989-1992 en die van 1648 en Steide de vraag of die van
1648 00k direct in de eigentijdse atlassen verwerkt zouden
zijn of niet. Het is dus niet zo. Een nieuwe overzichtskaart
met de territoriale wijzigingen is niet gemaakt, de wijzigin-
gen zijn zelfs niet in de bestaande koperplaten veranderd.
Meer dan een kleine verschuiving in de volgorde van de
kaarten heeft de Westfaalse Vrede niet opgeleverd voor de
atlasproduktie.
De indruk die de Vrede van Munster gemaakt heeft op de
zeventiende-eeuwse atlasuitgevers laat zieh nog het best illu
streren door de tekst op de kaart van het bisdom Munster
in Blaeu's Atlas Maior (citaat echter uit de Nederlandse edi
tie van 1663). Op de achterzijde van de kaart Staat de ge-
bruikelijke geografische en historische beschrijving van het
bisdom. Wat is het laatste gememoreerde feit op de kaart
van Münster in deze in 1664 - zestien jaar na de Vrede van
Munster - uitgegeven atlas: de feestelijke intocht van de
keurvorst van Keulen in 1612!
Noten
Lezing gehouden op het herdenkingscongres 1648 Vrede van Munster
te Nijmegen en Kleve, 28-30 augustus 1996, georganiseerd door de
werkgroep Zeventiende Eeuw en de Katholieke Universiteit Nijme
gen.
Deze bijdrage is geheel gebaseerd op het kartobibliografisch onder-
zoek dat auteur verricht voor Koeman's Atlantes Neerlandicide bi-
bliografie van in Nederland uitgegeven atlassen (herziening van C.
Koeman, Atlantes Neerlandici uit 1967-1971). De uitgave van het eer
ste deel is gepland voor eind 1996.
Het idee van de 'volgordekaartjes' voor kaarten in atlassen is ontleend
aan James R. Akerman, On the Shoulders of a Titan viewing the world
of the past in atlas - Thesis, submitted in partial fulfillment of the re-
quirements for the degree of doctor in philosophy, Pennsylvania State
University, 1991.
Voor het overzicht van de zeventien provincien is gebruik gemaakt
van F.J. van Ettro, Welke waren de namen van de zeventien Neder
landen? In: Jaarboek van het Centraal Bureau voor Genealogie en het
Iconographisch Bureau 33 (1979), pp. 126-157.
Summary
P.C.]. van der Krogt - The Peace Treaty of Munster and atlas
cartography
Keywords: history of cartography, atlas cartography, back-
ground
35
