Willem Barentsz
en de kartografie van het hoge noorden
KARTOGRAFISCH TIJDSCHRIFT
ARTIKELEN
VVA Ligtendag
geschiedenis van de kartografie, overzicht
history of cartography, survey
cartographie historique, etude
TREFWOORDEN
KEYWORDS
M OTS-CL^S
Over de geografische gesteldheid van het hoge noorden
bestonden tot ver na de Middeleeuwen de nodige on-
duidelijkheden. Zo'n vierhonderd jaar geleden begon
nen Nederlandse kartografen interesse te tonen in dit
gebied. Zij dachten er een doortocht te kunnen vinden
naar de rijke handelsgebieden in het verre oosten. Deze
nieuwe belangstelling leidde tot een drietal Nederland
se ontdekkingsreizen naar het noordpoolgebied onder
leiding van de stuurman en kartograaf Willem Ba
rentsz. In dit artikel zal de aandacht worden gericht op
de geografische kennis van het hoge noorden en de rol
die Willem Barentsz' reizen hebben gespeeld bij de ver-
groting daarvan.
Bij de tochten van Willem Barentsz en
zijn metgezellen speelden kaarten on-
getwijfeld een grote rol. Voor de stuur-
lieden van de schepen die in de jaren
I594~I597 de reis naar China om de
Noord ondernamen, was het namelijk
belangrijk om zo goed mogelijk gei'n-
formeerd te zijn over de geografische
gesteldheid van de landen en zeeen die
zij onderweg tegenkwamen. De gerin
ge kennis die men hierover toen had
weten te verzamelen, was nu juist voor
een groot deel genoteerd op kaarten.
De kaarten vervulden niet alleen een
rol als gids bij de tochten. Ze hadden
ook nog een tweede belangrijke func-
tie, namelijk die van middel ter opte-
kening van nieuwe ontdekkingen.
In deze bijdrage zal worden ingegaan
op deze beide functies van de kaarten.
Twee vragen zullen daarom centraal
staan:
1. Wat was de stand van de kennis van
de geografie van het hoge noorden
op het moment dat Barentsz en de
zijnen op weg gingen en waar haalde
men die kennis vandaan?
2.Wat hebben Barentsz' tochten aan de
Dr. Wim Ligten
dag is historisch-
geograaf. Hij is
als postdoc-onder-
zoeker verbonden
aan het Arctisch
Centrum van de
Rijksuniversiteit
Groningen (Oude
Kijk in 't Jatstraat
26, 9712 EK
Groningen).
geografische kennis over het hoge noorden toegevoegd?
Voordat deze beide vragen kunnen worden beantwoord, is
het nodig om over enige achtergrondinformatie te beschik-
ken. Daarom zal nu eerst kort het een en ander worden ge-
zegd over het kaartmakersbedrijf aan het einde van de i6e
eeuw.
Het kaartmakersbedrijf aan het einde van de 16e
eeuw
Tegen het einde van de i6e eeuw was de kaart een belang
rijk navigatiemiddel geworden voor de zeevaart. Rond 1500
waren de stuurlieden voor de navigatie nog vooral aangewe-
zen op het eigen geheugen en op (al dan niet op schrift ge-
stelde) mededelingen van collega's. Maar zo'n honderd jaar
later was in deze situatie verandering gekomen. Hoewel
men toen ook nog veel en graag gebruik maakte van ge-
schreven zeilaanwijzingen, werden dikwijls ook kaarten ge-
bruikt als hulpmiddel bij de koersbepaling. Deze toename
van het gebruik van kaarten had haar oorzaak in het feit dat
in het vierde kwart van de i6e eeuw de actieradius van de
Nederlandse zeevaart sterk toenam. Men kwam steeds vaker
in onbekende wateren en het werd steeds moeilijker alle re
levante gegevens te onthouden van alle zeeen die men be-
voer [Schilder Mörzer Bruyns, 1976]
De stijgende behoefte van de zeelieden aan kaarten uitte
zieh in de opkomst van een bloeiende kartografische bedrij-
vigheid in de stad die zieh in diezelfde periode ontwikkelde
tot internationaal handelscentrum: Amsterdam. In de laat-
ste decennia van de i6e eeuw en gedurende de gehele 17c
eeuw produeeerden Amsterdamse kaartmakers een zeer
groot aantal kaarten, die vaak de eiders gemaakte kaarten in
kwaliteit overtroffen en die kaartproducenten van buiten
Amsterdam tot voorbeeld dienden [Stefoff, 1995]. Onder de
Amsterdamse kaartmakers bevonden zieh enkele die een
zeer groot Stempel op de iye-eeuwse kartografie hebben ge-
drukt. Te noemen vallen hier onder meer: Petrus Plancius,
Cornelis Claesz, Hessel Gerritsz, Jodocus Hondius en Wil
lem Jansz Blaeu.
De eind-i6e-eeuwse zeeman was bekend met een tamelijk
grote verscheidenheid aan kaartsoorten. Naast de gedrukte
kaarten, die toen al voor heel wat wateren op vrij grote
5
