100 jaar Nederlandse reisgidsen
KARTOGRAFISCH TIJDSCHRIFT
H.A. Hoogendoorn
1998-xxrv-i
historische kartografie, toeristische kartografie, reisgidsen
historic cartography, recreation cartography, travel guides
cartographie historique, cartographie touristique, guides touristiques
TREFWOORDEN
KEYWORDS
MOTS-CL^S
Door de eeuwen heen zijn er gidsen voor reizigers ge-
schreven, al dan niet voorzien van kaarten en andere il-
lustraties. De eerste Nederlandstalige reisgids verscheen
100 jaar geleden bij de anwb en bevatte een groot aan-
tal routebeschrijvingen. Dit artikel schetst de ontwikke-
ling van de reisgidsen in het algemeen en van de Neder
landse uitgaven in het bijzonder. Leidraad daarbij is de
veranderingen in de wensen en mogelijkheden van
mensen voor vakantiereizen.
Reizen in de Oudheid
Reizen is zo oud als de mensheid. Vanaf
de Oudheid ging de mens 00k opschrij-
ven wat hij zag, als herinnering voor
zichzelf, maar evenzeer om het aan an
deren te verteilen. De beroemdste
schrijver van reisverhalen was He
rodotos. De Griekse historicus reisde
zelf naar de plaatsen waarover hij had
hören verteilen. Zo bezocht hij Egypte,
waar hij zieh verbaasde over de vrucht-
baarheid van het dal van die ene grote
rivier. Egypte is een geschenk van de
Nijl noteerde hij en die uitspraak maak-
te hem onsterfelijk. Het was niet zozeer
Herodotos' bedoeling anderen ertoe
over te halen zelf op reis te gaan. Dat
gold wel voor een veel minder bekende
reisschrijver, Pausanias. Rond het jaar
150 schreef hij een 'Rondleiding door
Griekenland', een uitputtende beschrij-
ving van alle streken van zijn vaderland
en de honderden bouwwerken. Het
'boek' is van onschatbare waarde ge-
weest voor de kunsthistorici van onze
tijd. Dit handgeschreven werk is de eer
ste echte reisgids in de geschiedenis.
Handboek voor de pelgrim
Reizen - anders dan om handel te drij-
Hans Hoogendoorn
is ruim 2$ jaar als
reisgidsauteur en
redacteur bij de
ANWB werkzaam
geweest. Hij werkt
nu als jreelance au-
teur en heeft een ei
gen redactie- en
vertaalbureau
RomText, Postbus
85494, 2508 CD
Den Haag, e-mail:
romtext@wxs. nl.
ven - was alleen weggelegd voor een welgestelde elite. Dat
gold nog sterker voor de daaropvolgende 'duistere' Middel-
eeuwen. De enigen die niet uit financiele noodzaak reisden,
waren de tienduizenden pelgrims, op weg naar Rome, Jeru-
zalem of Santiago. Vooral de tocht naar het graf van Sint Ja
cob in een verre uithoek van Spanje genoot een enorme po-
pulariteit. Wie te voet, te paard of op een ezel naar Santiago
trok, kon een beroep doen op een handig gidsje. In de 9e
eeuw verscheen de Codex Calixtinus. Een codex was een
bundel met de hand geschreven, fraai versierde documen-
ten, meestal gemaakt in opdracht van een paus (in dit geval
dus Calixtus). In deze codex, waarvan alleen een ne-eeuwse
kopie bewaard is gebleven, zat een handleiding voor pel
grims naar Santiago. Het grappige is dat deze niet alleen
een beschrijving van de routes bevatte en een opsomming
van kloosters waar men kon overnachten, maar 00k een he-
leboel praktische tips. Zo werd gewaarschuwd voor louche
herbergiers en mogelijke struikrovers. Met name de Basken
stonden bij de anonieme schrijver in een kwaad daglicht.
Talloze pelgrims bezaten een afschrift van deze eerste echte
routewijzer dat zij opborgen bij hun schamele reisbagage.
Jongeheren op reis
Het zou nog eeuwen duren eer het echte plezierreizen op
gang kwam. Aan het eind van de 17c eeuw beleefde de inte-
resse in archeologie een explosieve groei. Een reis naar de
overblijfselen van de oudste beschavingen werd een onder-
deel van de opvoeding van met name de Engelse aristoera-
ten. Elke gentleman die het zieh kon permitteren - en geld
speelde geen rol in die kringen - werd geacht een Grand
Tour te maken, een maanden durende trip naar Rome,
Athene, Mesopotamie en Egypte, voor zover althans oorlo-
gen het reizen naar die streken niet onmogelijk maakten.
Elke Brit die zijn opleiding aan een van de grote kostscho-
len en universiteiten had voltooid werd door Pa op päd ge-
stuurd om kennis te maken met de schoonheid van het ver-
afgode verleden. Zo'n lord had natuurlijk geen behoefte aan
een reisgids. Hij kende zijn klassieken (of deed alsof) en ter
plekke huurde hij een gids die hem rondleidde en uitleg
gaf. De beroemdste reiziger was ongetwijfeld de excentrieke
dichter Lord Byron. Hij kraste zijn naam in monumenten
9
