Abraham Ortelius, grondlegger van de
moderne kartografie
KARTOGRAFISCH TIJDSCHRIFT
ARTIKELEN
M.P.R. van den Broecke
geschiedenis van de kartografie, Ortelius, atlas
history of cartography, Ortelius, atlas
histoire de cartographie, Ortelius, atlas
TREFWOORDEN
KEYWORDS
MOTS-CLES
De Antwerpenaar Abraham Ortelius produceerde in
1570 de eerste moderne atlas, het Theatrum Orbis Ter-
rarum of Toneel des Aardrykx, een boek met 53 voor dat
doel in uniform formaat gegraveerde kaarten met bijbe-
horende tekst. Dit boek was niet alleen het duurste
werk dat in de zestiende eeuw verscheen, maar boven-
dien een bestseller, waarvan ruim 7500 exemplaren
werden gedrukt. In een tijdsbestek van 42 jaar versehe
nen ruim 40 edities en aanvullingen in niet minder dan
zeven talen. Deze atlas vormde het voorbeeld voor de
atlassen die in de zeventiende eeuw in de noordelijke
Nederlanden versehenen. Uniek is Ortelius' aanpak van
bronvermelding, zijn inzet om in elke editie verbeterin-
gen en aanvullingen op te nemen, en zijn belangstelling
voor de kartografische kennis in de klassieke oudheid,
die onder meer tot uiting kwam in de 'klassieke' afde-
ling van zijn atlas, het Parergon. Hij is een schoolvoor-
beeld van de Renaissance-humanist.
Levensschets van Ortelius
Ortelius werd in 1527 in Antwerpen
geboren en verloor reeds op twaalfjari-
ge leeftijd zijn vader Leonard, die han-
delde in antiek. Hij ontving een prive-
opleiding van zijn 00m Jacob van
Meeteren in Latijn, Grieks en wiskun-
de. Reeds op negentienjarige leeftijd
treffen we zijn naam aan in de registers
van het kunstenaarsgilde Sint Lukas,
als afsetter' ofwel inkleurder van land-
kaarten. Hij schijnt hierin grote vaar-
digheid te hebben bereikt, want zijn
klanten bleven aandringen op door
hemzelf gekleurde kaarten en atlassen,
00k toen hij al uitgever, kartograaf en
koopman was geworden. Ortelius pu-
bliceerde vanaf 1564 zelf landkaarten,
met als belangrijkste een wereldkaart
in 8 bladen. Naast het inkleuren van
kaarten ontwikkelde Ortelius zieh
gaandeweg tot handelaar. Hij bezocht
Dr. M.P.R. van
den BroeckeSoest-
dijkseweg 101,
3721AA Bilthoven,
tel. 030-2202396,
e-mail:
cart. neer@tip. nl.
regelmatig de beurs in Frankfurt om boeken, prenten en
kaarten te kopen en te verkopen voor zichzelf en anderen.
Zo ondersteunde hij zijn moeder en twee zusters, voor wie
hij zieh verantwoordelijk voelde. Het was 00k in Frankfurt
dat hij in 1554 voor het eerste Gerard Mercator ontmoette,
die zijn verdere leven een persoonlijke en professionele
vriend bleef. Naast handelaar ontwikkelde Ortelius zieh tot
kartografisch wetenschapper en verzamelaar van boeken,
kaarten, prenten, Griekse en Romeinse munten en medail-
les, en exotische voorwerpen. Zijn huis werd gaandeweg
een waarlijk museum.
Zijn handel, nieuwsgierigheid en verzameldrift leidde tot
veel buitenlandse reizen, vaak in gezelschap van Mercator,
Hogenberg, Filip Galle en Jan Sadeleer. Zijn lievelingsneef
Jacob Cools, die hij graag Colianus noemde, verzamelde een
aantal brieven van en aan Ortelius die ruim honderd jaar ge-
leden door Hessels [Hessels, 1887] zijn uitgegeven (zie de bij-
drage van Joost Depuydt in dit nummer). Naast zijn atlassen
schreef hij een reeks andere boeken over onderwerpen uit de
klassieke oudheid. Toen hij stierf in 1598 ontving hij van de
stad Antwerpen een plechtige begrafenis en gedenksteen die
zijn positie als een van de voornaamste burgers van Antwer
pen recht deed. Francis Sweertius schreef kort na zijn overlij-
den een biografie die voortaan in de atlas verscheen, en Stei
de een bundel treurdichten samen.
Ortelius' atlas
In 1570 publiceerde Ortelius de eerste wereldatlas [van der
Krogt], genaamd Theatrum Orbis Terrarum. Het idee om
een uniforme, voor dit doel gegraveerde verzameling kaar
ten van de (toen bekende) wereld uit te geven, met bijbeho-
rende teksten gebonden als boek, schijnt het resultaat te
zijn van Ortelius' contact met de Antwerpse koopman
Aegidius Hooftman. Toen deze hem vroeg een aantal kaar
ten van Europa te leveren in een handig formaat, verzamel
de hij 38 kaarten en bond ze in de vorm van een boek, dat
helaas verloren is gegaan. In een brief aan Jacob Cools, uit
gegeven door Hessels, vertelt de Antwerpse kaartenhande-
laar en humanist Joannes Radermachus welke overwegin-
gen Ortelius er toe brachten zijn atlas samen te stellen,
waarbij hij zijn eigen rol bepaald niet vergat:
5
