6
KARTOGRAFISCH TIJDSCHRIFT
"Wegens zijn liefde voor geschiedenis, en met name de ge-
schiedenis van de geografie, trachtte Ortelius in zijn onder-
houd te voorzien door de beste kaarten die hij vinden kon
te verkopen, na ze te hebben gekleurd en op linnen te heb-
ben gezet... Hij kocht alle geografische kaarten die hij kon
verkrijgen, niet alleen om afstanden tussen plaatsen te kun-
nen berekenen, daar vrachtkosten voor koopwaar van af te
leiden en risico's te onderkennen, maar ook om berichten
over oorlogen in Europa beter te kunnen begrijpen. Maar
aangezien het uitrollen van grote kaarten onhandig was,
raadde ik hem aan zoveel kleinere kaarten als er te krijgen
waren samen in boekvorm te binden, zodat ze handelbaar-
der werden. Zo kreeg ik de taak, en via mij Ortelius, om uit
Italie en Frankrijk zo veel mogelijk kaarten te bemächtigen,
gedrukt op een vel papier. Op deze wijze kwam een boek
tot stand van ongeveer 30 kaarten, die de erfgenamen van
Hooftman nog steeds in hun bezit hebben. Dit bleek zo
handig in het gebruik dat het onze vriend Ortelius ertoe
bracht ook anderen in het gebruik te laten delen door kaar
ten van de beste auteurs in standaard formaat samen te voe-
gen tot een boek..."
De rol van Mercator in de ontwikkeling van het begrip atlas
- een term die Mercator het eerst gebruikte - is ook van be-
tekenis. Volgens Mercator's eigentijdse biograaf Walter
Gimbel had Mercator al veel eerder dan Ortelius het idee
opgevat kaarten van de bekende wereld in handzaam for
maat samen te voegen in boekvorm. Gimbel schrijft:
"Mercator koesterde al lang de gedachte zo een atlas te ma-
ken - en het zou verbazing wekken als hij met zijn methodi
sche geest niet op een dergelijk idee was gekomen - maar
zag daar bewust van af tot Ortelius voldoende exemplaren
van zijn atlas had verkocht."
Een andere reden waarom Mercator er volgens Osley [Osley,
1969] waarschijnlijk vanaf zag was dat hij in 1570 nog niet
voldoende materiaal voor zijn eigen atlas had. Mercator
1998-XXIV-4
Figuur 1. Portret
van Ortelius, ge
schilderti door Ru
bens met dank aan
het Plantijn-More-
tus Museum).
schreef Ortelius hoe dan ook een zeer
prijzende brief naar aanleiding van het
verschijnen van diens Theatrum, een
brief die in alle volgende edities van de
atlas werd afgedrukt. De atlas was on-
middellijk een succes, en bracht Orteli
us rijkdom. Dit was niet het gevolg van
royalties in de hedendaagse zin. Orteli
us produceerde de atlas in eigen beheer.
Hij liet koperplaten graveren op basis
van kaarten die hij tekende of liet teke-
nen, altijd met bronvermelding, kocht
papier, en leverde teksten die hij zelf
schreef. De drukker drukte in zijn op-
dracht de teksten en de kaarten (in die
volgorde). De drukker, dikwijls Plan-
tijn, rekende tussen een en twee gülden
voor het bedrukken van een riem
500 vel) papier. Ortelius liet deze
Vellen vervolgens (soms) kleuren, tot
atlas binden en verkocht deze vervol
gens aan drukkers/uitgevers/boekver-
kopers als Plantijn, ol rechtstreeks aan
afnemers. De eerste atlas van 1570, die
53 kaarten bevat, leverde Ortelius aan
Plantijn voor zes en een halve gülden.
Deze verkocht ze voor zeven en een
halve gülden. De laatste atlas die Orte
lius tijdens zijn leven maakte bevatte
119 kaarten. Hij verkocht deze voor 23
gülden aan Plantijn, die ze doorver-
kocht voor 30 gülden. De atlas zou na
zijn dood nog verder worden uitge-
breid, eerst door Vrients, later door
Plantijn-Moretus, tot 166 kaarten. Zo-
als gezegd, de atlas was een bestseller,
en in de periode van 1570 tot en met
1612 zijn er ongeveer 7500 atlassen ge-
maakt, samengesteld uit ongeveer
900.000 kaarten. Op basis van archief-
onderzoek naar papierinkoop en atlas-
verkoop, die van een aantal edities be-
kend is en naar andere geextrapoleerd
kan worden, heb ik deze cijfers vrij
nauwkeurig kunnen vaststellen. Orteli-
us-kaarten zijn dus bepaald niet zeld-
zaam, hetgeen niet wil zeggen dat ze
goedkoop zijn. Van de zojuist genoem-
de aantallen atlassen zijn er heden ten
dage nog ongeveer 1850 over, zo'n 22%,
plus nog eens 200.000 losse kaarten uit
gesloopte atlassen, nog eens 22%. Al
dus heeft rond 44% van het gedrukte
materiaal de 400 tussenliggende jaren
overleefd. Pas recent is de situatie on-
staan dat een (goede) atlas meer waard
is dan de som zijner delen, waarmee de
gewoonte van kaartenhandelaren om
atlassen te slopen en de kaarten eruit
los te verkopen tot een einde is geko
men.
De betekenis van Ortelius' atlas in de
geschiedenis van de kartografie is fun-
damenteel. Ortelius rol wordt vaak be-
schreven als die van samensteller, imi-
