KARTOGRAFISCH TIJDSCHRIFT
Optimaal gebruik van de
grafische beeldveranderlijken
We vatten even in het kort samen welke eigenschappen elk
van de zes beeldveranderlijken bezitten en welke beperking
daarbij wordt opgelegd om een 'vlot leesbaar' kaartbeeld te
hebben. We doen dit aan de hand van eenvoudige concrete
kaartvoorbeelden, waarbij de verschillende categorieen kaartin-
formatie worden betrokken.
De variatie in grootte van een kaartsymbool bezit de selectie-ei-
genschap (beeldvorming), tenminste, wanneer de variatie in
symboolgrootte beperkt blijft tot een viertal voor punctueel en
lineair gebruik. Vult men zones op, dan mag men tot 5 klassen
gaan. Gebruikt men er meer, dan wordt het moeilijk tot on-
mogelijk om nog 'in een oogopslag' te zien waar in het kaart
beeld die welbepaalde waarde voorkomt. Dit betekent prak
tisch dat men in de thematische kaart slechts 4 symboolgroot-
tes gebruikt - telkens met een welbepaalde minimale en maxi
male informatie-grenswaarde - als men ineens de spreiding wil
selecteren van een bepaalde grootteklasse. Men mag uiteraard
alle proportionele tussenwaarden uittekenen omdat de 'orde-
eigenschap' 00k aan deze beeldveranderlijke verbonden is,
maar dan kan je zeker niet terugvinden waar een bepaalde
waarde in het kaartbeeld voorkomt, althans niet op een vlugge
manier (figuur 2). Inderdaad, wil je dan die bepaalde waarde
gesitueerd zien, dan moet je, gewapend met een precisielatje,
symbool per symbool nameten om de vraag concreet te kun-
nen beantwoorden. Opvallend is dat deze beeldveranderlijke
de enige is die de kwantitatieve waarnemingseigenschap bezit
en dus de absolute waarden of het aantal informatie-eenheden
laat aflezen, maar dan weerom met de lat in de hand en door
het gemeten resultaat telkens te vergelijken - al dan niet na be-
rekening - met de referentiewaarde in de legenda. Grootte is
daarom een van de rijkste beeldveranderlijken met de meeste
waarnemingseigenschappen en wordt daarom de beeldveran
derlijke met het grootste werkingsbereik genoemd. Het hangt
dus af van de meest cruciale vraag die men beantwoord wil
zien door de thematische kaart of men slechts 4 grootteklassen
zal gebruiken dan wel een oneindig aantal. Met andere woor-
den: is men bijvoorbeeld gei'nteresseerd in een snel antwoord
op de vraag hoezeer en volgens welk patroon een bepaalde
grootteklasse (bijvoorbeeld hoeveel industriearbeiders per ge-
meente) voorkomt in het gekarteerde gebied of wil men alleen
maar concrete antwoorden per lokaliteit welke informatie-
grootte daar precies is, zonder zieh te bekommeren om de
vraag waar een dergelijke waarde 00k nog voorkomt.
Het feit dat alleen grootte deze kwantiteitseigenschap bezit be
tekent dat men geen enkele andere grafische variabele kan ge
bruiken om absolute hoeveelheden voor te stellen in het kaart
beeld.
Het tinten- of grijswaardengebraik kan niet worden toegepast
voor kwantitatieve informatie omdat de waarnemer een don-
kerder tint niet ervaart als een concreet veelvoud van een lich
tere tint, wat wel het geval was bij het gebruik van grootte.
Wel ervaart men de orde-eigenschap, zodat hiermee alleen
rangschikbare informatie kan voorgesteld worden (volgens ons
mag 00k relatief-kwantitatieve en de zogenaamde 'getrapte' in
formatie gebruik maken van deze beeldveranderlijke). Met an
dere woorden: waar in de kaart komt een hogere of een lagere
waarde voor, zonder zieh te bekommeren om absolute meetba-
re waarden? Beperkt men zieh tot slechts een vijftal grijstrap-
pen, dan is het 00k weer mogelijk om in de zogenaamde cho-
2000-XXVI-I
ropletenkaarten in een oogopslag te zien (beeldvormings- of
selectie-eigenschap) hoezeer en waar deze klasse verspreid is,
zoals bijvoorbeeld in bevolkingsdichtheidskaarten. Een mooi
voorbeeld is figuur 4 bij F.J. Ormeling [1998]. Sommige au-
teurs drijven dit beperkingscijfer op tot 7 en meer voor weinig
complexe kaarten, maar meestal kan de drukker het subtiele
onderscheid in rasterpercentage moeilijk garanderen in dit
laatste geval. Deze beperking wordt nog strikter bij lineair of
punctueel gebruik. Is deze snelle selectie niet van belang, dan
kan men rüstig meer grijsklassen gebruiken. Dit is meestal het
geval met isolijnenkaarten, waar elke ingekleurde zone grenst
aan een andere die precies een klasse hoger, respectievelijk la-
ger ligt en waar niet zozeer de klassewaarde zelf van belang is
maar veeleer het beeld van de opeenvolging, gradient of trend
van de verschillende klassenwaarden of tintenzones. Een voor
beeld hiervan is de hypsometrisch-gekleurde hoogtelijnen-
kaart, waarin de al dan niet snelle opeenvolging van de tint-
klassen overeenkomt met het al dan niet steil relief. Andere
voorbeelden zijn de isochronenkaart, de temperatuurskaart, de
luchtdrukkaart enzovoort.
In tegenstelling tot de vier volgende beeldveranderlijken wor
den de verschillende grootte- en tintklassen niet als gelijkwaar-
dig ('semblable') beschouwd. Een mooie illustratie hiervan
vindt men bij Geels [1988, figuur 11]Door het ontbreken van
wat Bertin de associatieve eigenschap noemt mögen we deze
beeldveranderlijken dus niet gebruiken om naast elkaar staan-
de evenwaardige kwalitatieve informatie-elementen grafisch
voor te stellen. Bijvoorbeeld: verschillende bodemgebruikklas-
sen mögen niet door verschillende tintklassen worden voorge
steld, anders zal men er, onbewust misschien, een waarde-oor-
deel aan koppelen, zo van: 'deze zone is meer of meer-waard in
absolute of relatieve waarde dan de andere'. Kleur heeft dan
wel deze associatieve eigenschap, net als rasterstruetuur en bei
de bezitten ze 00k de selectie-eigenschap. Dit betekent dus dat
men bijvoorbeeld bij het gebruik van verschillende kleuren wel
degelijk in een oogopslag al de vlekken of zones met een be
paalde kleur uit het geheel kan selecteren. Andersom bezit
kleur dan geen orde-eigenschap en nog veel minder de abso-
luut-kwantitatieve waarnemingseigenschap. Immers, meerdere
proefpersonen zullen nooit eenduidig een reeks kleuren in een
bepaalde volgorde plaatsen. Dit betekent dat de informatiebe-
grippen 'meer en minder' of 'weinig en veel' niet ongestraft
door verschillende kleuren worden voorgesteld. Twee redenen
voor verkeerdelijk gebruik kunnen we hier aanstippen. Voor-
eerst is er de traditionele hypsometrisch-gekleurde hoogtelij-
nenkaart, waarbij en tinten en zogenaamde overgangskleuren
worden gebruikt om toch tot een grote reeks onderscheiden
klassen te komen. Zo zal men in een opeenvolgende reeks van
groene, geel-groene, gele, oranje-gele, oranje-bruine en bruine
tinten geen moeite hebben om een opeenvolging of een volg
orde te zien, doch absoluut gezien is bruin niet meer of groter
dan groen en is groen op zijn beurt niet minder of kleiner dan
oranje. Toch zijn deze reeksen bij ons ingeburgerd omwille
van conventie en traditie. En zo wordt deze kleurenreeks wel
eens toegepast op andere kwantitatieve kaartinformatie dan op
hoogte of relief. Een andere reden is recenter de oorzaak ge
worden van verkeerdelijk gebruik, namelijk het feit dat de
computer-kleurenpaletten te weinig tinten voorzien binnen
een bepaalde kleur. Ze werken veeleer met een groter gamma
aan kleuren, die daarbij nog dikwijls dicht bijeen liggen, waar-
door ze verkeerdelijk de indruk geven onderling te verschillen
in tint dan wel in kleur.
Het klinkt verwonderlijk dat kleur zo een klein werkingsbereik
23
