\-
ZuidtT
KARTOGRAFISCH TIJDSCHRIFT
2OOI-XXVII-4
Figuur i - De admi-
nistratieve indeling
van Overijssel in
1811 en 2001.
Informaciebronnen voor het verzamelen van grensverandering
zijn onder andere kaarten en diverse andere publicaties. Voor
recente jaren is er de speciale door de Topografische Dienst uit-
gegeven gemeentegrenzenkaart 1:400.000, en kaarten van de
provincie. Terug tot circa 1900 bevatten de topografische kaar
ten de gemeentegrenzen, maar wanneer er zieh meerdere veran-
deringen voordoen binnen een herzieningscyclus van een kaart-
blad kan er wat tussendoor glippen. Van vöör 1900 bestaan
slechts enkele kaarten met gemeentegrenzen. De belangrijkste
bron is Kuyper's Gemeente-atlas van de Provincie Overijssel uit
1867. Ook de Geschiedkunige Atlas van Nederland [Blok, 1924]
bevat informatie over de situatie van voor 1850. Minstens zo be-
langrijk als de kaarten zijn geschiedkundige publicaties [van
Engelen van der Veen et ab, 1931; Slicher van Bath et ah, 1970].
Voor de roerige tijd direct na het Franse bestuur is met name
de publicatie van Hendriks [1960] van belang. Ook het web is
een belangrijke bron, omdat op diverse sites veranderingen
worden bijgehouden. Voorbeelden zijn de sites van de Staats-
courant [url i] en diverse particulieren [url 2]Ook ander on-
derzoekers hebben zieh met de problematiek van veranderende
grenzen bezig gehouden, zo blijkt uit publicaties [Boonstra,
1990; Waltmans, 1994; Beekink Ekamper, 1999]. De publi
caties bevatten vaak wel informatie over het wat en hoe van de
veranderende grenzen, maar niet over het waar. Zo Staat bij-
voorbeeld beschreven 'Enschede verloor 50 ha en 100 inwoners
aan Hengelo'. Figuur 2 toont een compilatie van geraadpleegd
kaartmateriaal. Uiteindelijk zijn er voor 27 verschillende jaren
bestanden aangelegd die de administratieve indeling van het
betreffende jaar weergeven.
ISI.OkZi.JI
Figuur 2 - Fragmen
ten van geraadpleegd
kaartmateriaal: Kuy
per's Gemeente-atlas
van de Provincie
Overijssel i86y;
Topografische kaart
rond 1900; Geschied
kundige Atlas van
Nederlanddeel 2,
1924 en een kaart
naar Beekman, 1934.
4
- Blokzijl
De beoogde schaal van de uiteindelijk kaart is 1:500.000. Deze
schaal heeft natuurlijk consequenties voor het detailniveau van
de te verzamelen informatie over de grenzen. Zo zijn verande
ringen op perceelniveau niet direct inte
ressant, en problemen met de grensregis-
tratie zoals onlangs geconstateerd door
Meer [2001] zijn hier niet relevant. Dit
betekent onder andere dat de kadastrale
kaarten van rond 1830, welke informatie
over de grenzen bevatten, niet gebruikt
zijn. De gevonden veranderingen wer
den per jaar geregistreerd, met als uit-
gangspunt alleen de veranderingen die
groter zijn dan 5 km2-. Een uitzondering
op deze regel werd gevormd door kleine
re gebieden met veel inwoners. Hier is
de ondergrens gesteld op 500 inwoners.
Natuurlijk is met cumulatieve efFecten
rekening gehouden wanneer de opper-
vlakte en/of aantal inwoners net onder
de gestelde grenzen vallen.
Gegevens over het aantal inwoners zijn
afkomstig van diverse bronnen. Voor re
cente getallen is het cbs (publicaties en
Website) een goede bron [url 3]. Hier
zijn gegevens van heden tot 1940 be-
schikbaar. Daarnaast zijn er volkstellin-
gen uitgevoerd en beschikken ook de af-
zonderlijke gemeenten soms over de (ge-
fragmenteerde) informatie. Archieven en
geografische woordenboeken werden
ook geraadpleegd. Verder leverden ook
hier collega-onderzoekers de nodige in
formatie. Voor de periode 1851-1940
hebben Knippenberg en Mathijse [1990]
een zogenaamde historisch-ecologische
databank aangemaakt met allerlei gege
vens over de politieke en sociale verhou-
dingen van de gemeenten in Nederland.
Voor de periode 1811-1851 beschikt het
nidi (Nederlands Interdisciplinair De
mografisch Instituut - url 4) over de
zogenaamde Hofstee-databank, die gege
vens bevat over de Nederlandse gemeen
ten voor die periode. De databank wordt
beschreven door Beekink en Cruyningen
[1995]. Vanuit deze verschillende bron
nen is informatie samengevoegd in een
tabel met inwoneraantallen per jaar en
per gemeente van 1811 tot en met 2001
(figuur 3).
Omdat de bronnen voor de bevolkings-
aantallen zo divers zijn en elkaar soms
tegenspreken, is er ter controle op basis
van de inhoud van de tabel een diagram
gemaakt voor iedere gemeente. Figuur 4
toont het diagram voor de gemeente En
schede. Onmiddellijk valt de fout in
1978 op. Hier is een cijfer vergeten waar-
door de gemeente dat jaar volgens de
bronnen honderdduizend inwoners
minder had. Verder zijn de verticale lijn-
stukken in het diagram opvallend, het
gaat hier om een gedeeltelijke annexatie
van Lonneker in 1886 en de totale an
nexatie in 1935. Overigens waren de
6
