Be Zeeuacrt/
ConfldJ wan ter ZecD te warenwanden
ExcelientenPilotc M.ter Peeter
«P^enodch^niöiifhfen/ op onfer ©toutoen Tterdifjof/
tnBeletft-bloente-Anno 15 S o
KARTOGRAFISCH TIJDSCHRIFT
2002-XXVIII-2
De hoekboog was omstreeks 1590 door de Engelse zeevaarder
John Davis uitgedacht en is 00k bekend als Daviskwadrant.
De stuurman observeerde hiermee met zijn rüg naar de zon.
Zo hoefde hij niet tegen fei zonlicht in te kijken, om welke re
den Engelsen het instrument back-staff noemden. Dankzij
verbeteringen door Nederlanders werd de graadstok een nauw-
keurig en betrouwbaar instrument. Voortaan kon die 00k met
de rüg naar de zon worden gebruikt, een voordeel dat eerst al-
leen de hoekboog had. De waarnemer hoefde dan niet meer
tegen het feile zonlicht in te kijken. Nederlandse zeelieden
ontwikkelden een variant van de rugwaartse waarneming. En
gelse leermeesters bevolen deze aan en noemden hem 'Dutch
fashion'. Een andere verbetering aan de graadstok was het
koperen vizier dat als houder van een gekleurd glas diende
waarmee het 00g tegen het zonlicht werd beschermd. Ook dit
vizier vond navolging in Engeland waar het vanwege het land
van herkomst en de uiterlijke overeenkomst met de klomp,
'Dutch shoe' werd genoemd. Mede door deze verbeteringen
aan de graadstok werd de hoekboog vanaf 1731 niet meer aan
voc-schepen verstrekt al bleef die tot het eind van de achttien-
de eeuw wel op andere schepen in gebruik.
In 1660 publiceerde de Amsterdamse leermeester in de stuur-
manskunst, Claes Hendricksz. Gietermaker, een navigatieboek
Figuur 4. Gezicht op een scbeepsdek met een zeeastrolabium en globe,
stuurlui werken met passer en liniaal in een zeekaart. Op het voordek ob-
serveert een ander met een graadstok de hooge. Titelpagina van Thomas
Hood, T'ghebruyck van de Zeecaerte van 1602.
Collectie Nederlands Scheepvaartmuseum, Amsterdam.
Oft
de Medina Spaignaert.
ladt wekte niet aileene de Regtls,Seemen,Praäijclttn.efi conltige Inflrumenten
der feluer Conflcn begrcpe fijn :M«r 00c de clare ende oprechtc fondcmenten
der Allrononujen ,cnde gantfchen ioop des Hemelsop d'aldcr lichtfte endo
duydelijcftc verclaert worden,
XUtn OopUttwn jHiotcn fcrfjippet» mite anbetrn Rief.btbbna bet
pflronomtai tot nnt mfi« Dttiifl: HBtben fopaenfrt)t tnbt ftatv
(opfert (n onfe plcOcriuptfrRt talr ouerB^efrt/entrt mtt
»nmtuii OTTncrtfap M.r Merten Eueraert Bnig.
%i*t noch ein ander nieuyrt Onder"prijßtigbt,ofdtfracifailßi
funütn der Thtmgattengm MiCHlEl
C O 1 G N E T.
T' H A N T VT ERPEN,
Met Co.Kla.0 Cratie ende Priuilegic.
Figuur y. De Zee-
vaert oft Conste van
ter Zee te varen, de
eerste Nederlandse
editie van Pedro de
Medina 's stuurmans-
handboek, in 1580 in
Antwerpen versehe
nen.
Collectie Nederlands
Scheepvaartmuseum
Amsterdam.
dat een groot succes werd. 't Vergulde
Licht der Zee-vaert ofte Konst der Stuur-
Lieden verscheen bij Hendrik Doncker
en beleefde tot ver in de achttiende eeuw
heruitgaven en is in het Frans vertaald.
De Amsterdamse kaartenmaker, uitgever,
kompas- en graadstokmaker Johannes
van Keulen kwam in 1680 met zijn Zee-
Atlas, spoedig gevolgd door de even suc-
cesvolle Zee-Fakkel. Van Keulens zee-
atlassen bestreken het vaargebied van
Nederlandse schepen; de Europese wate-
ren, de Arctische gebieden van belang
voor de walvisvaart - Zuid-Amerika en
in de achttiende eeuw tevens Aziatische
wateren. Van Keulen kocht de voorra-
den en privileges op van Amsterdamse
uitgevers van zeeatlassen, zeemansgidsen
en navigatieboeken, die door gebrek aan
een opvolger of initiatief en vernieuw-
ing, een tanend bestaan leidden. Zo ver-
kreeg hij op deze markt een monopolie-
positie. In 1693 werd ook het leerboek
van Gietermaker door Van Keulen over-
genomen. De kleinzoon van Johannes
zag de inspanning van de firma in 1743
bekroond met zijn aanstelling tot offi-
cieel kaartenmaker van de voc, het ambt
dat zijn familie behield tot de opheffing
van de Compagnie in 1799.
Nieuwe methoden en nieuwe
navigatie-instrumenten
Omstreeks 1740 was de kennis van navi-
gatie in Nederland achter geraakt verge-
leken bij die in Frankrijk en Engeland.
De kwaliteit van het onderwijs liet te
18
