Adriaen Gerritsens paskaart van Europa
uit 1587 geeft geheimen prijs
KARTOGRAFISCH TIJDSCHRIFT
ARTIKEL
J.W.H. Werner P.H.J.M. Schrijen
kaartbeheer, conservering, geschiedenis van de kartografie
map curatorship, conservation, history of cartography
conservation des cartes et plans, conservation, histoire de cartographie
TREFWOORDEN
KEYWORDS
MOTS-CLES
Die generale pascaerte vanden vermaerden Adriaen Gerritsen
van Haerlem stierman ende een leermeester aller stierluijden:
seer gebetert omt verloopen der sanden ende gaten: ende dit
mitsgaders alle sijn werck int licht gebracht van sijne weduwe
met hulpe van zeer eerbare luijden Joannes a Doetecum fe.
Schaal [ca. 1:7.500.000]. - Men vintse te coop bij Cornelis
Claesz tot Amsterdam. Met previlegie voor 10 jaren, ao 1587.
1 kaart, geplakt op perkament: kopergravure; 47 x 60 cm.
*ub Amsterdam, Kaartenzaal L.K. vi 10.
AI enkele jaren was deze kaart op de markt, maar van pogin-
gen tot verwerving was het nog niet gekomen. Zo gaat dat wel
vaker met bijzondere antiquarische kaarten waarvan je aanvan-
kelijk de betekenis niet goed kunt overzien. Ook rijzen dan
vragen welke instelling zieh over zo'n object zou moeten 'ont-
fermen' en, daarmee samenhangend, gaan we moeite doen om
het in het land van herkomst te houden? Op zeker moment
vielen een aantal omstandigheden zodanig samen, dat de kogel
maar eens door de kerk moest. Zo kocht de Universiteitsbiblio-
theek Amsterdam in 1996 - met de steun van het Dr. Th.J.
Steenbergen Fonds - het enig bekende exemplaar van de pas
kaart van (West-) Europa door Adriaen Gerritsen van Haarlem,
uit 1587 (figuur 1).
Inleiding
In een feestbundel werd al eens in kalligrafisch opzicht aan
Gerritsens kaart aandacht besteed [Werner, 1997]. Zelfs werd
het stuk al een keer in een kleine oplage op wäre grootte gere-
produeeerd [Raaff, 1997]. Naar aanleiding van het voc-jaar
zullen we deze kaart nog eens aan de orde stellen. Sinds de ver
werving is namelijk niet alleen aan de inhoudelijke aspecten
van deze kaart wat meer aandacht besteed, maar ook aan de
intrinsieke kenmerken van het gehele document.
De kaart van Gerritsen laat alle kusten en havenplaatsen van
West-Europa zien, inclusief een vrij aanzienlijk deel van
Noordwest-Afrika. In het noorden eindigt het kaartbeeld iets
boven de 6ye, in het zuiden iets onder de 28e breedtegraad.
Oostwaarts kon nog net de Finse Golf 'meegenomen' worden,
maar van Italie slechts de halve laars en een tipje van Sicilie.
Het land is rijkelijk van opvallende nationale wapens voorzien,
terwijl de zee (en hier en daar ook het land) op de radiale snij-
punten van de paslijnen sierlijke kompasrozen vertoont. Het
geheel is zeker voor een zeekaart fraai gekleurd en op som-
mige plaatsen met goud 'gehoogd'. Het papier heeft een royaal
formaat en is geplakt op perkament. Uiteraard kunnen we een
kaart uit 1587 niet rekenen tot de voc-kartografie. Daarvoor is
hij juist vijftien jaar te vroeg versehenen. Toch is dit docu
ment, zoals we zullen zien, te beschouwen als een der eerste
stappen op de weg van de sprongsgewijze ontwikkeling van de
gedrukte Nederlandse hydrografie van de kusten van Europa
in het laatste kwart van de i6e eeuw.
Zonder alle aspecten tot op de bodem te hebben kunnen uit-
zoeken werd de kaart indertijd aangeschaft op grond van de
volgende kenmerken of aannamen:
Het document moet het vroegste voorbeeld zijn van een bij
Cornelis Claesz uitgegeven kaart en voor graveur Johannes
van Doetecum markeert deze opdracht een verandering in
zijn loopbaan.
Ondanks het jaartal 1587 is de kaartinhoud waarschijnlijk ou-
der dan de vergelijkbare Europakaart van Lucas Janszoon
Waghenaer uit 1583/84.
De kaart is een zeldzaam voorbeeld van een op perkament
geplakte paskaart.
Bij deze gelegenheid zullen we de genoemde punten, speciaal
ook het laatste, nader uitwerken.
Peter Schrijen,
Folio Boek- papier-
restauratie,
Rijksweg 79,
6247 AC Gronsveld,
[e] foliops@cobweb.nl,
[t] 043-4082258
Jan Werner,
Conservator Kaarten
Atlassen, Universiteits-
bibliotheek Amsterdam,
Singel 425,
1012 WP Amsterdam,
[e] werner@uba.uva.nl,
[t] 020-5252354
7
