Van schoolatlas tot geografisch
informatiesysteem
KARTOGRAFISCH TIJDSCHRIFT
ARTIKEL
A.T. Donker
geschiedenis van de kartografie, adaskartografie, schoolkartografie, overzicht TREFWOORDEN
history of cartography, adas cartography, school cartography, survey KEYWORDS
histoire de cartographie, cartographie d'atlas, cartographie scolaire, etude MOTS-CLES
De Bosadas is primair een schooladas. Nu en in 1877. Toch
heeft de huidige 5ze editie op de keper beschouwd nog maar
weinig gemeen met zijn voorganger van 125 jaar geleden. Dit
komt vooral doordat de inrichting van het aardrijkskunde-
onderwijs en de algemene onderwijsdoelen zo sterk veran-
derd zijn. In dit artikel willen we nagaan op welke wijze de
52e editie daarvan de sporen draagt. Er worden acht criteria
geformuleerd waaraan schoolatlassen in Nederland dienen te
voldoen en er wordt aangegeven hoe het atlasgebruik zieh in
het Nederlandse onderwijs ontwikkeld heeft.
Daarbij ontkomen we er niet aan, deze editie te vergelijken
met buitenlandse schoolatlassen en met een aantal voorgaan-
de edities van de Bosadas. Dit omdat het Nederlandse (aard-
rijkskunde-)onderwijs, en daardoor dus 00k de Bosadas,
nogal afwijkt van wat eiders gebruikelijk is. Vergelijking van
de verschillende edities brengt aan het licht, dat wijzigingen
in het cöncept van de adas behoedzaam, zo niet sluipender-
wijs, maar daardoor niet minder ingrijpend, hebben plaats-
gevonden. Naast het veranderende on
derwijs waren uiteraard 00k andere fac-
toren verantwoordelijk voor nieuwe
atlasconcepten. De laatste editie wordt
in verband gebracht met een maat-
schappelijke ontwikkeling: de overgang
naar een postmoderne wereld gedomi-
neerd door 'mediale verbeelding van de
realiteit.'
Primair schöölatlas
Naast 'de grote Van Dale' heeft 'de Bos
adas' in de samenleving de allure en het
gezag van een standaardwerk. Toch is
het primair een schoolatlas. Dat blijkt al
uit de geschiedenis van de naamgeving.
In 1876 sluit aardrijkskundeleraar Pieter
Roelof Bos de redactie van twee boek-
werken af. Eerst in maart zijn Beknopt
Leerboek der aardrijkskünde en daarna in
november zijn Schoolatlas. Het kaarten-
boek werd door hem bedacht en uitge-
werkt 'op verzoek van den uitgever', die
Adri Donker was van
1984 tot Oktober 2001
werkzaam bij Wolters
Noordholf Atlasprodukties
als atlasredacteur. Hij
ontwikkelde samen met
Ad van Holten en Johan
Russchen het concept voor
de 50e tot en met de
52e editie.
Hij is thans zelfstandig
gevestigd adviseur.
[e] a3donker@tref.nl
'hem aan het werk zette' om een adas te ontwikkelen 'ten ge-
bruike' bij twee door hem geschreven leerboeken. Het is dui-
delijk waar zijn prioriteiten liggen: bij het onderwijs, de
schoolaardrijkskunde en de leerlingen. Zijn Voorwoord laat
daarover geen twijfel bestaan. Hij noemt zijn kaartenboek dan
00k SCHOOLATLAS der geheele aarde. Bijna na een eeuw, in
1967, verdwijnt die naam van de titelpagina. Vanaf 1967 Staat
daar alleen nog De Grote Bosatlas. Het wordt in die tijd overi-
gens wel steeds lastiger die verschillende markten (school, kan-
toor, gezin) te bedienen met een zelfde adas, want de eisen van
het onderwijs worden steeds speeifieker. In de jaren negentig
wordt daarom voor de algemene markt als referentieatlas de
Wolters-Noordhoff Wereldatlas ontwikkeld en vanaf 1995 kan
dan op de titelpagina van de Bosatlas weer een aanduiding van
de educatieve doelgroep staan. In de 5ie: voor mavo, havo, vwo;
in de 52er voor vmbolhavolvwo.
Sluipende verandering
Het is altijd een schöölatlas geweest, maar desalniettemin ver-
anderde het atlasconcept ingrijpend. Natuurlijk zijn die veran-
deringen mede veroorzaakt door ontwikkelingen in de wereld
van kartografen, drukkers en uitgevers. Maar de voornaamste
oorzaak was toch wel dat het (aardrijkskunde)onderwijs een
ingrijpende gedaanteverwisseling onderging. Dat verande-
ringsproces verliep echter zo geleidelijk dat de veranderingen
pas in het 00g springen wanneer meerdere drukken naast el-
kaar gelegd worden.
Dan blijkt zelfs het schijnbaar onveranderlijke register een hele
evolutie achter de rüg te hebben. Hoe zag het er vroeger uit?
In de tijd van meester Bos heeft de atlas niet eens een register.
De docent stuurde in zijn tijd het atlasgebruik in de les cen-
traal aan en had daarom nauwelijks een register nodig. Bijna
een halve eeuw later voegt redacteur Kwast bij de 29c druk pas
een register aan de atlas toe. Als aardrijkskundeleraar die leer
lingen regelmatig zelf dingen uit liet zoeken zag hij daar de
noodzaak van in. Lang wordt het als een bijzondere innovatie
gezien. De veranderingen in ons onderwijsbestel gaan tot i960
heel langzaam. Zelfs in 1955 Staat op de titelpagina van de 39e
editie nog steeds kapitaal aangegeven 'met alfabetisch Regis
ter van namen'. Op dezelfde manier zoals nu de extra cd-
rom wordt aangekondigd. Zo'n simpel namenregister wordt
17
