De aardrijkskundige wandkaarten van
Noordhoff en Wolters
Van de ene herdruk naar de andere
ARTIKEL
2002-XXVIII-4
LES. Brink L.M.A. Holl
historische kartografie, schoolkartografie, onderwijs, wandkaarten TREFWOORDEN
historic cartography, school cartography, education, wall charts KEYWORDS
cartographie historique, cartographie scolaire, enseignement, cartes murales MOTS-CLES
Wie aan schoolatlassen denkt, denkt direct aan P.R. Bos.
Schoolwandkaarten roepen echter niet meteen associaties op
met K. Zeeman. Dat deze koppeling niet zo vreemd zou zijn,
is een van de conclusies die te trekken valt na een uitgebreide
inventarisatie van de aardrijkskundige schoolwandkaarten
van de uitgeverijen Noordhoff en Wolters. Kaarten die een
duidelijk Stempel hebben gedrukt op het aardrijkskunde-
onderwijs in Nederland.
Inleiding
Het vinden van de bibliografische gegevens van een willekeu-
rige, in Nederland gepubliceerde schoolatlas is tegenwoordig
relatief eenvoudig (bijvoorbeeld [Koeman Homan, 1985]).
In het geval van aardrijkskundige schoolwandkaarten (hierna
wandkaarten genoemd) ligt de zaak minder eenvoudig. Zo is
het allereerst lastig te achterhalen welke wandkaarten er in
Nederland zijn uitgegeven, aangezien daar geen overzichtswer-
ken van bestaan. Het feit dat vooral de oudere, I9e-eeuwse
wandkaarten uiterst zeldzaam zijn, 00k in openbare collecties,
maakt de situatie er niet duidelijker op. De kaarten werden op
Scholen blijkbaar (op)gebruikt en vervolgens weggegooid. Dit
probleem is al eerder gesignaleerd door Groothuis en Zeijlmaker
[1989] met betrekking tot de wandkaarten van P.R. Bos. Een
tweede probleem betreff de datering van de exemplaren die
het gebruik op Scholen wel hebben doorstaan, aangezien er zel-
den een jaar van uitgave op de kaart vermeld Staat. In dit arti-
kel wordt een eerste aanzet gegeven om deze problemen te ver-
helpen door een overzicht te geven van alle wandkaarten, inclu-
sief herdrukken, van de uitgeverijen P. Noordhoff (1858-1968)
enJ.B. Wolters (1836-1968). Bovendien worden daarbij de jaren
vermeld dat deze kaarten leverbaar waren. Uit een dergelijk
overzicht kunnen diverse conclusies worden afgeleid Over de
ontwikkeling van de door Noordhoff en Wolters uitgegeven
wandkaarten in de periode 1870-1970.
De keuze voor Noordhoff en Wolters is ingegeven door het
feit dat deze uitgevers de wandkaartenmarkt domineerden. In
het jaar van hun fusie, 1968, hadden de twee genoemde uit
geverijen samen ruim 30 procent van de schoolboekenmarkt in
handen. Dit percentage ligt voor wandkaarten ongetwijfeld
nog beduidend hoger. Voor algemene informatie over de ge-
Dr.ir. Lowie Brink heeft
een antiquariaat ('De
Wereld aan de Wand')
gespecialiseerd in
schoolwandkaarten.
Adres: Staringstraat 5,
6511 PC Nijmegen,
[t] 024-3230238,
[e] wereld.aan.de.wand
hccnet.nl
Drs. Lucy Holl is freelance
eindredacteur.
Adres: Staringstraat 5,
6511 PC Nijmegen
[t] 024-3230238,
[e] l.holl@wxs.nl
schiedenis van Noordhoff en Wolters
wordt verwezen naar een in 1986 ver
sehenen jubileumboek [Smit, 1986].
Niet alleen hebben de twee uitgevers elk
voor zieh een groot aantal verschillende
wandkaarten op de markt gebracht, veel
van deze wandkaarten werden bovendien
diverse keren herdrukt. Daarbij verschilt
een herdruk vaak aanzienlijk van zijn
voorganger. Een illustratie hiervan vor-
men de figuren 1, 2 en 3. In figuur 1 is een
afbeelding gegeven van een wandkaart
van de provincie Zeeland, vervaardigd
door R. Bos en uitgegeven in 1922 door
Noordhoff (hoogte 73 cm, breedte 78
cm). Deze kaart (een tweede druk) kreeg
in 1934 een herdruk (derde druk door
K. Zeeman, figuur 2), en een volgende
herdruk (vierde druk 00k door K. Zee
man, figuur 3) verscheen in 1955. Tussen
1922 (tweede druk) en 1934 (derde druk)
is er maar weinig aan het landschap van
Zeeland veranderd. Toch is de derde
druk een compleet vernieuwde en verbe
terde kaart, onder meer doordat de kaart
met veel meer details opnieuw getekend
is en grotere afmetingen heeft gekregen
(hoogte 88 cm, breedte 105 cm) bij dezelf-
de schaal. Het is duidelijk dat Zeeman in
feite een nieuwe Zeeland-kaart heeft ver
vaardigd (00k al heet het dan een derde
druk, en Staat de naam R. Bos nog pro
minent in de legenda). In de vierde druk
uit 1955 bleken enkele kaartaanpassingen
nodig (bijvoorbeeld de inpolderingen; de
deltawerken in figuur 3 zijn schoolmees-
teraanpassingen). Bovendien zijn lichtere
kleuren gebruikt. Desondanks blijven de
derde en vierde druk sterk verwant aan el-
kaar. In tegenstelling tot de derde druk
kan de vierde druk met recht een herdruk
(van de derde druk) worden genoemd.
74
