Fantasiekaarten als gereedschap
om begrippen te ordenen
ARTIKEL
2003-XXIX-2
F.J. Ormeling
theorie, visualisatie
theory, visualisation
theorie, visualisation
TREFWOORDEN
KEYWORDS
MOTS-CLES
Kaarten kunnen dienen ter voorspelling: als je weet waar je
bent op de kaart dan vertelt de kaart je waar je zult aankomen
of wat je moet verwachten wanneer je in een bepaalde richdng
rijdt. De fantasiekaarten uit de i6e - I9e eeuw doen hetzelfde.
Wanneer je in een bepaalde situatie in je leven verkeert dan zal
de fantasiekaart je verteilen wat je te wachten Staat wanneer je
in een bepaalde richting gaat, zoals verliefd worden, of over
spannen raken. Ze verteilen je 00k dat als je aan het dobbelen
raakt je wel in de hei zult belanden. Die fantasiekaarten zijn
geen modellen van de ruimtelijke werkelijkheid, maar model-
len van het leven, die de opties tonen die we hebben gedurende
onze levensreis.
Ook al beeiden fantasiekaarten niet-ruimtelijke verschijnselen
af, dan kunnen ze ons toch de weg wijzen door 'normale' kaar
ten van de ruimtelijke werkelijkheid na te bootsen, en wel door
gebruik te maken van de kenmerken die we met kaarten asso-
cieren. Door zulke kaarten van niet-ruimtelijke verschijnselen
te bestuderen zijn we in Staat om de bijdragen van 'echte' kaar
ten (hun fundamentele ruimtelijke connotaties) aan het analy-
seren van de twee- of driedimensionale ruimte af te leiden, zon-
der afgeleid te worden door de feitelijke geografische informatie
over de werkelijkheid, of die nu geometrisch, topologisch of se
mantisch van aard is. Dat is zinvol, omdat er een steeds toene-
mend aantal analysetechnieken bestaat voor het analyseren van
twee- of driedimensionale gegevens. Voorbeelden daarvan zijn
'brand mapping', 'proximity scaling', 'correspondence analysis',
'perceptual mapping' en 'spatialization'. Van het laatste geeft
Charles de Jongh in dit nummer van het KT een voorbeeld.
Naast al die analytische doeleinden kunnen kartograßsche
technieken ook louter gebruikt worden voor het ordenen van
informatie en het bieden van inzicht in de links die bestaan
tussen verschijnselen, zoals bij het karteren van Cyberspace
[Jiang Ormeling, 1997] duidelijk wordt. Op zulke kaarten is
de regionalisatie (het feit dat er deelgebieden van elkaar onder-
scheiden kunnen worden) van belang evenals het al of niet be
staan van verbindingen tussen die deelgebieden. Daarom zijn
die kaarten niet erg verschillend van de fantasiekaarten uit de
i8e eeuw, zoals die van Schlaraffenland (zie figuur 1), die alle
menselijke ondeugden toont. Uit die fantasiekaarten zullen in
deze bijdrage ruimtelijke connotaties van kaarten worden afge
leid.
Prof.dr. F.J. Ormeling is
hoofd van de discipline-
groep Kartografie,
Faculteit Ruimtelijke
Wetenschappen,
Universiteit Utrecht,
Heidelberglaan 2,
3584 CS Utrecht,
[e] f.ormeling@
Figuur 1 tot en met 7
staan op pagina 32 en
33-
Figuur 8. Het stroom-
gebied van de Styx,
ontwikkeld ter gele-
genheid van de Boe-
kenweek 2003 voor
CPNB en Meteor
Press door Erik
d'Ailly en Willum
Morsch.
Zie pagina 28 en 2p.
Bestudeerde kaarten
Dit voorlopige onderzoek is gebaseerd
op een zevental tussen 1650 en 1800 ver-
vaardigde kaarten, inclusief twee 2ie-
eeuwse aanvullingen. Praktisch alle kaar
ten zijn moraliserend, ze laten de weg
zien naar de wäre liefde, naar het eeuwi-
ge leven of ten minste naar een gelukki-
ge oude dag. Het gaat om de:
Carte du Tendre. Afkomstig uit het
boek Clelie door Mlle de Scudery,
Paris, 1654 (zie ook figuur 2).
Schlaraffenland (Accurata UTOPIAE
TABULA, Das ist der Neu=entdeck-
ten SCHALCK-WELT oder des so
offt benannten, und doch nie er
kannten SCHLARAFFENLANDES
Neu=erfundene Lächerliche Land=
Tabell DURCH AUTHOREM
ANONYMUM). Ontleend aan een
boek door Johann Andreas Schmehe
im, uitgegeven in 1706 met de titel
"Erklärung der Wunder=seltzamen
Land Charten Utopiae, so da ist/ das
neu entdeckte Schlaraffenland/
waaraan de kaart werd ontleend en op-
genomen in vele uitgaven van atlassen
van Homann en Seutter; de illustraties
in dit artikel zijn ontleend aan J.B.
Homann: Atlas novus terrarum
Nürnberg 1716) Schnebelin's boek
was ge'inspireerd door Joseph Hall, die
in 1605 in London een boek uitgaf met
de titel: Mundus alter et idem ....(zie
de figuren 1, 3 en 5).
Les attaques de l'Amour (De aanval der
liefde): Representation Symbolique et
ingenieuse projettee en Siege et en
Bombardement comme il faut em-
pecher prudemment les attaques de
L'AMOUR /Symbolische Streiche in
26
