KARTOGRAFISCH TIJDSCHRIFT
2QOI-XXVII-2
einer Belagerung U.Bombardierung entworffene Vorstellung
wie man den anfallen und Versuchungen der LIEBE Klug
und tapfer zu begegnen. 1745 Atlas Novus, Mattheus Seut-
ter.
A New Map of the Land ofMatrimony Drawn from the latest
Surveys. J.Johnson. London, 1772 (Kaart van het land van
het huwelijk).
Das Reich der Liebe. Zweiter Landchartensatz-Versuch. Johann
Gottlob Immanuel Breitkopf. Leipzig, 1777 (zie figuur 4).
A map ofthe variouspaths oflife. B. Johnson, Philadelphia,
1805.
Atlas van de Belevingswereld. Louise van Swaay en Jean Klare.
Antwerpen: Dijkgraaf Van der Veere, 1999 (zie figuur 6).
Het stroomgebied van de Styx. Samenstelling W. Morsch en E.
dAilly. Uitgave Stichting cpnb en Meteor Press (zie figuur
Ordeningsprincipes
Wanneer men dergelijke kaarten bestudeert, en hun kenmer
ken en de informatie die ze bevatten tracht te analyseren, blij-
ken er een aantal ordeningsprincipes te bestaan, die betrekking
hebben op het gebruik van de ruimte, of die nu twee- of drie-
dimensionaal wordt gezien. Hieronder worden achtereenvol-
gens richtingen, de schaal, afstanden, de onderverdeling in
deelgebieden, de topologie, de toponymie en het symboolge-
bruik bestudeerd.
Richtingen
De orientatie van de meeste fantasiekaarten is zodanig gekozen
dat men zijn reis op deze kaarten meestal midden onderaan
begint en vandaar naar boven reist. Dat is tenminste de stan-
daardorientatie op de moraliserende kaarten. Dit gebruik
komt overeen met de optimale orientatie voor wegenkaarten,
omdat de onderkant van de kaart zieh het dichtste bij de
kaartlezer bevindt. Er blijken hier maar enkele uitzonderingen
op te zijn, zoals de Amerikaanse Map of the various paths of life
[Johnson, 1805] en de kaart van Schlaraffenland. Het aan de
onderkant beginnen lijkt een universele gewoonte; er zijn zelfs
Chinese voorbeelden hiervan.
Ook de windrichtingen kunnen bij de orientatie een rol speien:
met als model de zon, die in het oosten opkomt en in het Wes
ten ondergaat, toont de kaart van Schlaraffenland een begin in
het oosten, waar we worden geboren. Op die kaart sterven we
hetzij in het westen, hongerig en behoeftig, of beleven in het
zuiden onze neergang door de poorten van de hei, ofwel we
gaan noordwaarts omhoog naar de Hemelse Stad. In de mees
te gevallen hebben de windrichtingen echter alleen een relade-
ve bijbetekenis, namelijk die van een afwijking van de hoofd-
richting naar ons doel (de wäre liefde of de verlossing), waar-
door men zijn lotsbestemming mist (zie bijvoorbeeld de Carte
du Tendre in figuur 2: wanneer men teveel afwijkt van de
noordelijke richting längs de rivier eindigt men hetzij in het
Lac d'Indifference (Meer van Onverschilligheid) of in de Mer
d'Inimitie (de Zee der Vijandigheid).
Ook vaste gewoontes ofgebruiken kunnen invloed hebben op de
leesrichting van de kaart. Dineren is bijvoorbeeld zo'n vast ri-
tueel; het wordt afgebeeld in de kaart van het Eiland Haute
Cuisine, in de Atlas van de Belevingswereld. Zodra we op dit ei-
land aankomen worden we met Menu geconfronteerd, om
voort te gaan met Aperitif en Hors-d'oevre, Antipasto, kaas
(de bergen Mt. Chou en Mt. Gorgonzola en het kasteel Roque
Fort) om ten slotte te eindigen in Dessert, Klein Sigaartje en
een ongewenst verblijf in Cholesterol. Omdat er nu eenmaal
bij een diner sprake is van een vaste volgorde in de gangen,
wordt dit vertaald in een vaste volgorde in de reis Over het ei-
land. Een vergelijkbare volgorde komen we tegen in het Ge-
niete Schiereiland in dezelfde atlas: na aankomst in Verheugen
reizen we verder längs de Prachtige Reis snelweg naar de Lange
Avondenketen waar we, hetzij aan de Zee van Overvloed of
aan de Baai van Voldoening, dwalen of wandelen totdat we
stoppen voor Souvenir en beginnen aan Terugkeer. Deze volg
orde van vaste begrippen vormt een model van ons vakantiege-
drag, maar geeft daar tegelijkertijd inzicht in.
Causale verbanden kunnen onze leesrichting ook sturen. In de
Atlas van de Belevingswereld zal een verblijf aan de Stormkust
in Met Zonder Jas of Pijpestelen ons brengen naar (de dorpen)
Sniffen, Koorts en IJlen. Dicht daar bij gaat de weg door Ont-
binding verder naar Melancholie; de weg van Falen leidt ofwel
naar het dorp Jaloezie ofwel naar Berusting. Neemt men de
weg naar Elixer dan leidt dat, via Bijwerking, tot Jammeren en
Braken. Op de kaart van Schlaraffenland zijn ook voorbeelden
van die causale verbanden te vinden. In het Land van de Jeugd
stroomt daar de Rivier van de Erfzonde, met zijn zijrivieren
Adam's Val en de Val van Eva, längs de plaatsen Conceptie en
Geboorte.
Een belangrijke aanwijzing voor de richtingen wordt gevormd
door de lijnelementen, zoals rivieren en wegen. We vinden hier
overeenkomsten met het Engelse spei Snakes and Ladders.
Omdat wegen verbindingen vormen, geven wegennamen in
formatie over de richting waarin een weg gevolgd moet wor
den. In Schlaraffenland kan men in het Land van de Jeugd, bij
de plaats Geboorte de weg nemen naar Maak uw Keuze, die
zieh daar splitst en in de ene richting verdergaat als de Weg
naar het Eeuwige Leven en in de andere richting als de weg
naar Inconstantia, Verleiding (Seductio), Lediggang en erger.
Eiders beg int de Dievenweg in het Dievenbos, om verder te
gaan door het Land Mammon en te eindigen in Galgalis,
voorbij de dorpen Neus-eraf, Oor-eraf en Kop-eraf. In het
stroomgebied van de Styx voert de Doodlopende Weg naar de
plaats Writer's Block.
Niet altijd is de stroomrichting relevant: de Styx in figuur 8 is
alleen als scheidslijn tussen leven en dood van betekenis, de
stroomrichting naar de Dode Zee voegt niets toe, en verwart
zelfs een beetje omdat hij daarmee als het wäre gelijk gesteld
wordt aan de Jordaan.
Ook de tijd geeft aanwijzingen over de reisrichting: In de Atlas
van de Belevingswereld gaan we längs de rivier Overdrijving aan
de ene oever van Erg, naar Erger en Ergst, en aan de overkant
van Wild via Wilder naar Wildst.
De schaal
Over het algemeen hebben fantasiekaarten officieel geen
schaal, maar in werkelijkheid bevatten ze, doordat ze aan land-
kaarten ontleende Symbolen gebruiken, toch indicaties van ab
solute grootte. Zo varieert de gemiddelde afstand tussen ne-
derzettingen tussen de 5 en 30 km, en als we dat toepassen op
fantasiekaarten krijgen we daaruit een idee van hun schaal. We
kunnen de schaal ook in tijd uitdrukken, zoals dat ook op
oude kaarten gebeurt, waar men afstanden in uren gaans aan-
geeft. Een kaart van ons leven heeft dan een tijdsspanne van
60-90 jaar, en hierdoor worden we onmiddellijk geconfron
teerd met een discrepantie tussen de twee verschillende schalen
27
