Een blik terug; kaarten in historisch perspectief
Kaarten zijn nog net niet zo oud als het menselijke schrift, maar al heel vroeg heeft de
mensheid geleerd om bijvoorbeeld routes aan anderen duidelijk te maken. Een primitieve
vorm van een 'mental map' voorwaar. In dit kader gaan we kort in op de veranderende
betekenis, de toenemende gebruiksmogelijkheden en de zich ontwikkelende technieken
door de eeuwen heen. We beperken ons tot de 'platte, getekende kaarten'. De uiterst
ingenieuze stokken- en schelpenkaarten uit Polynesië laten wij bijvoorbeeld buiten beeld.
Hoe fascinerend ook, ze staan te ver van het onderwerp 'een bruikbare ondergrond voor
het rijksbeleid'.
De kaart heeft door de geschiedenis heen op hoofdlijnen de hieronder beschreven
ontwikkeling doorgemaakt.
Het begon met een overdraagbare abstrahering van de werkelijkheid. Vgl. een schilderij,
maar dan utilitair. Van even groot belang ongeveer als de uitvinding van het schrift.
Van eerste kleitablet tot en met allerrecentste kaart nog steeds een factor van cruciaal
belang. De vroege Mappae Mundi.
Verkennen en weergeven van de geografische werkelijkheid, voor de reizende en
oorlogvoerende mens. Routes, steden en andere mile stones voor de landreiziger,
eilanden en kusten met havens voor de zeeman, voorzien van kompaslijnen (de
portolanen of kompaskaarten). Ook ideaal voor geografisch begrenzen van rijken.
Verschuivende perspectieven: wat is centrum van de toen bekende wereld (Rome,
Jeruzalem, Peking of Tokio) en waar liggen de grenzen van de kennis. Limes-kaart en
Vinlandkaart als heel vroege voorbeelden, de Carte Pisane als eerste kompaskaart,
Middeleeuwse mappae mundi versus Japanse of Chinese kaarten.
Streven naar 'maatvaste'omvattendheid, d.w.z. kloppende verhoudingen en geen vast
centrum meer. De eerste globes worden gemaakt. Fra Mauro als begin, die niet zelf reist
maar kaarten naar de werkelijkheid construeert op basis van reisverslagen. Steeds
preciezer invulling van de globes, kaarten van Blaeu als hoogtepunt van integrale
zeekaarten (en overgang naar de thematische kaarten...). De wereld als referentie.
Problemen met het detail (want er wordt steeds meer bekend). de verder groei van
deelkaarten die steeds refereren aan wereldkaart. Opkomst van een vast coördinatenstelsel.
Wiskundig gebaseerde projectiesystemen poogden het probleem van kleinschalige
kaarten (zoals bij wereldkaarten) op te lossen (Mercator). Onderling te verbinden
kaarten door gerelateerde schalen. Culminerend in de hedendaagse topografische
kaarten. Het benodigde meetwerk (triangulatie of driehoeksmeting met bijhorende
instrumenten was al eerder bekend) is vooral in de periode 1700 (Frankrijk)-1850
(Afrika en Azië) uitgevoerd. Daarna vooral detailleringen. Eerste triangulatie van
Nederland startte in 1800 door Krayenhoff, overgenomen door ministerie van Oorlog
onder Lodewijk Napoleon, door Willem I omgezet in de topografische afdeling van het
geniekorps.
1.2. Kaarten door de eeuwen heen
de legenda van nederland
iht ROMAN
IS1 MA
PARTTTl/
ARAflA
Acvpi vs
CYOfve
I LlYE.lv
ft .WAX IA
O ALMA"
UijïaxijC
