schrijvers tot de recentelijk verschenen 9e druk van "Landmeten en waterpassen
voor bouwkundigen" van Schermerhorn van Van Steenis.
Deze scheiding kwam ook tot uiting bij de benoeming van docenten bij de (on
derafdeling der Geodesie, deze werden benoemd om onderwijs te geven in
"landmeten, waterpassen en geodesie".
Ondanks deze vermelding blijkt het onderwijs in het waterpassen altijd een zeer
ondergeschikte rol gespeeld te hebben. Bestudering van het huidige en vroegere
studieprogramma's toont dit duidelijk aan. Deze onderwaardering is eigenlijk een
onbegrijpelijke zaak, zeker in ons land dat voor een groot deel onder de zeespie
gel ligt en waar deze methode van hoogtemeting van essentieel levensbelang is.
Een schrale troost is het dat bestudering van oude landmeetkundeboeken aan
toont dat ook vroeger het waterpassen weinig aandacht kreeg. In de oudste Ne
derlandse landmeetkundeboeken n.l. de "Practijck des Lantmeten" en "Van het
gebruyck der Geometrische instrumenten" van J. Sems en J.P. Dou, Leiden 1600,
wordt dit aspect van het meten in het geheel niet vermeld.
De nauwkeurige bepaling van hoogteverschillen speelt van oudsher een belangrijke
rol bij bouwkundige en civiel-technische werkzaamheden en het waren vooral
bouwmeesters en aannemers van civiele werken, die zich met het waterpassen
bezig hielden. Eerst in de loop van de 16e eeuw gaat de voorganger van de geode
tisch ingenieur, de gezworen landmeter, geleidelijk aan ook waterpassingen uit
voeren.
Waterpassen en waterpasinstrumenten
Volgens het woordenboek van Koenen is waterpassen het opnemen van de hoog
ten en laagten ten opzichte van een gegeven peil. Een peil is dan volgens Koenen
een aangenomen hoogtemerk dat een maatstaf voor hoogtestanden is.
Duidelijker is de geodetische omschrijving van een peil n.l. een aangenomen ver-
gelijkingsvlak ten opzichte waarvan de hoogte van punten bepaald wordt. Zo'n
vlak, ook wel niveauvlak genoemd, is een gebogen vlak dat in elk punt loodrecht
staat op de richting van de verticaal (zwaartekracht) in dat punt.
Het waterpassen is de technische handeling om de hoogte van punten t.o.v. een
dergelijk peil te bepalen.
Een waterpasinstrument is een hulpmiddel dat dient tot het uitvoeren van zo'n
waterpassing. Bij een waterpasinstrument wordt op een of andere wijze een hori
zontale vergelijkings- of vizierlijn gerealiseerd. In grote lijnen zijn hierbij twee
hoofdtypen te onderscheiden n.l. ten eerste instrumenten, waarbij direct de
zwaartekracht gebruikt wordt en ten tweede instrumenten, waarbij een vloeistof
niveau ingeschakeld wordt.
Door de eeuwen heen blijken beide typen in gebruik te zijn geweest en kan men
30
