en de steen werd een rood bepoederd papier ge
schoven. Alle lijnen van de calque werden dan met
een stalen stift nagetrokken, waardoor ze in rood
op de steen overgingen. Dit procédé om het kaart
beeld op de steen te brengen was zeer kwetsbaar en
omslachtig omdat het calqueerpapier tijdens het
calqueren gevaar liep om te verschuiven en ook
omdat dit papier zeer slecht maatvast was. Men zag
dan ook reikhalzend uit naar een betere methode. In
1859 werd de eerste reproduktiecamera aangekocht,
maar het duurde nog 4 jaar voor men erin slaagde
hiermede een kaart fotografisch op steen over te
brengen. De camera kon in de winter nagenoeg niet
gebruikt worden, daar de belichting geschiedde met
behulp van daglicht dat door een beweegbaar dak
gedeelte binnenviel. Voor de samenstelling van de
eerste uitgave van de TMK heeft de fotografie dan
ook geen rol gespeeld.
De op de steen overgedrukte lijnen werden door de
graveurs met stalen naalden van variërende dikte in
de steen gegraveerd, waarbij de beschermende gom-
laag werd doorsneden en ondiepe witte voren in de
steen werden getrokken. De wegens hun zware ge
wicht moeilijk te bewerken stenen lagen in speciale
zware tafels. De steen moest worden behoed voor
de aanraking met de handen en voor vochtspatjes.
De gravure van het kaartbeeld geschiedde in fasen:
eerst het lijnwerk, vervolgens het schrift, dan de ge
bogen waterlijnen, daarna de symbolen en tenslotte
de hoogtevoorstelling.
Jongens van veertien, vijftien jaar werden leerling
graveur. Hun opleiding nam vele jaren in beslag;
gedurende die tijd moesten ze thuis op een kleine
steen oefenwerk graveren.
Na het graveren wreef men olie over de steen, welke
dan op de plaats van de gegraveerde lijnen in de steen
drong. Na wassing met water plaatste men de steen
in de pers en kon het drukken beginnen. Met een
tampon werd vette drukinkt over het oppervlak ge
wreven. Deze inkt hechtte zich alleen aan de inge-
oliede delen. Men legde een vel papier op de geïnkte
steen en kon een afdruk maken.
Bij het Topographisch Bureau beschikte men over
sterk verbeterde persen, ontwikkeld door de chef-
drukker Kierdorfif, waarmee relatief snel en met
weinig krachtsinspanning kon worden gedrukt. Vóór
het drukken werd het papier goed bevochtigd. Na
het drukken werden de gedrukte bladen in een
schroefpers vlak geperst.
De hiervóór geschetste methode van kaartenmaken
bevat uit een oogpunt van nauwkeurigheid een aan
tal zwakke schakels. Zo ontstonden al direct bij het
monteren van de verkleinde en uitgesneden kadas
trale fragmenten vaak tegenspraken in de orde van
grootte van 1-U- millimeter op de schaal 1:25.000.
Uiterst nadelig was het ook dat het gehele kaart
beeld vier en in het begin zelfs vijf maal uit de vrije
hand moest worden getekend of overgetekend voor
dat de graveur het, opnieuw uit de vrije hand, en
bovendien nog spiegelbeeldig, tenslotte in steen kon
gaan graveren. De methode om het beeld op steen
te brengen met behulp van een calque op het bij
zonder onstabiele transparante papier kon de nauw
keurigheid van het beeld alleen maar verder nadelig
beïnvloeden.
Dit alles heeft tot gevolg dat de oude TMK naar
hedendaagse opvattingen niet uitmunt door nauw
keurigheid. Bij vergelijking met nieuwe topogra
fische kaarten kunnen afwijkingen in de orde van
grootte van 0-2 millimeter worden vastgesteld, Toch
gold de TMK bij haar verschijnen wel als zeer
nauwkeurig. De meeste topografische kaarten ver
toonden toentertijd immers nog grotere afwijkingen.
Pas met de invoering van de fotografie in de kaart-
reproduktie kon de nauwkeurigheid wezenlijk verder
worden verbeterd.
5. Conclusies
De voornaamste punten uit het voorgaande kunnen
als volgt worden samengevat:
a. De belangrijkste eigenschap van de TMK is haar
buitengewoon gedetailleerde en volledige weer
gave van het bodemgebruik en bodembegroeiing.
Daardoor beschikt Nederland thans over een
complete grafische inventarisatie van het land
schap uit de jaren 1840-1860. Dit aspect is voor
talrijke takken van wetenschap en techniek ook
in de tegenwoordige tijd van veel belang.
b. Ondanks haar fraaie gravure is de kaart moeilijk
leesbaar doordat ze slechts in één kleur kon
worden gedrukt, maar vooral vanwege het feit
dat de TMK eigenlijk is opgenomen als een
88
ngt 74
