nieuws te bieden. Het kritieke punt dat hier de
nauwkeurigheid beheerst, is de scherpe kant van het
slingermes, heen en weer rollend over het onder
liggende support, een zuiver mechanische kwestie,
waarbij de uiterste grens van de fijnmechanische
techniek bereikt schijnt te zijn.
Bij ons derde experiment, de appel, weggeschoten
rond de aarde, zouden we zeer lang kunnen stilstaan.
Want aardsatellieten, kunstmanen, hebben ge
durende de 18 jaren waarin zij hun banen rond de
aarde beschrijven, een enorme bijdrage geleverd tot
de geodetische wetenschap. De kunstmaan kan
namelijk worden gezien als een zwaartekrachts
meter; de baan die hij beschrijft is afhankelijk van
zijn beginsnelheid en verder van het zwaartekrachts-
veld van de aarde. Immers, zwaartekracht en mid
delpuntvliedende kracht zijn tijdens de vlucht in
evenwicht.
Kent men de baan van een satelliet, door bijvoor
beeld vanuit punten op aarde fotografische waar
nemingen of afstandsmetingen naar satellieten te
doen, dan kan men aldus de meetkundige baan van
de satelliet bepalen en met behulp van de hemel
mechanica en de potentiaaltheorie kunnen dan
uitspraken worden gedaan over het zwaartekrachts-
veld en daarmede over de vorm van de aarde.
Over de meest globale uitspraak, de waarde van de
afplatting, hebben we reeds gesproken. Thans zijn
daaraan door satellieten verdere getallen toege
voegd, tientallen, en het getal van de afplatting zelf
is ook veel nauwkeuriger bekend. De prachtige
gladde mathematische oppervlakte van de ellipsoïde
is een onregelmatig golvend oppervlak geworden,
samengesteld uit golven van vele golflengten
van duizenden kilometers lengte, met vele
amplitudes, op elkaar gesuperponeerd. De
som van deze amplitudes wijkt nergens meer dan
100 meter van het oppervlak van de ellipsoïde af,
maar dit golvend oppervlak sluit beter aan bij het
werkelijke oppervlak der oceanen en continenten
(hierbij uiteraard afgezien van de topografie) [25],
Een dergelijk oppervlak dat ongeveer met het opper
vlak van de oceanen samenvalt en dat denkbeeldig
doorgetrokken kan worden onder de continenten,
noemt men een niveauvlak en in dit speciale geval
„de geoïde". Deze niveauvlakken van gelijke poten
tiaal, die de aarde omhullen, kan men op een stille
zomeravond herkennen in het oppervlak van het
water in een poldersloot, of het oppervlak van het
vijvertje in uw tuin. Hun vorm is alleen afhankelijk
van de aantrekkende massa's van de aarde en de be
paling van deze vorm is één der opgaven van de
geodeet.
Maar ook de kM, het produkt van gravitatiecon-
stante en massa van de aarde, kan uit satellieten
worden bepaald. Indien men afstand en omlooptijd
van de satelliet meet, geeft de 3e wet van Kepler,
onze 5e formule, direct de oplossing, in principe.
Nu zou men kunnen concluderen, dat alleen de
satellieten inlichtingen geven over het zwaarte-
krachtsveld en daarmede over de vorm van de
aarde. Maar reeds lang, sinds Stokes en Vening
Meinesz, bestaan er theorieën om met behulp van
zwaartekrachtsmetingen op het aardoppervlak, te
land, ter zee, maar ook in vliegtuigen, meer lokaal
en regionaal, uitspraken te doen over de vorm van
de geoïde. Uiteraard moeten deze resultaten en die
verkregen uit satellieten, met elkaar overeenstem
men. Veel onderzoek wordt op dit gebied verricht.
Ons vierde experiment, de tocht van de appel in de
holle cylinder, draag ik verder gaarne over aan ver
tegenwoordigers van de geofysica. Met een warme
aanbeveling! Samenwerking tussen geofysici en
geodeten begint, ook in Nederland, hoe langer hoe
meer van de grond te komen, op allerlei gebied.
Aardgetijden, poolbeweging, schollen-drift, etc. zijn
onderwerpen, waarin de geodeet via zijn nauw
keurige meettechnieken een bijdrage kan leveren.
Het vijfde experiment. De bol met het opschrift
„Zwaartepunt van de aarde". Hoewel dit verhaal op
fantasie berust, is het in een analoog geval realiteit.
Zoals de aarde haar baan om de zon beschrijft, zo
beschrijft een kunstmaan haar baan om de aarde.
Deze baan, in hoofdzaak bepaald door het gravita-
tieveld van de aarde, wordt toch mede bepaald door
kleine storende invloeden zoals stralingsdruk van de
zon, electromagnetische velden, etc. Laat men nu in
de satelliet een bolletje zweven, afgeschermd tegen
deze storende invloeden, dus alléén onderhevig aan
ngt 76
129
