34
kaart zien we dan ook, dat Europa en Azië zich uitstrekken over meer
dan i8o° lengte, terwijl dit in werkelijkheid slechts ongeveer 130° is.
De invloed van deze fout is mogelijk van wereldhistorische beteke
nis geweest. Toen in het Renaissancetijdperk de belangstelling voor
dit probleem wederom levendig was, werd ook het werk van Ptole-
maeus weer ontdekt en vertaald. Begrijpelijkerwijze was de autoriteit
van deze klassieke auteur zeer groot, en het is alleszins waarschijnlijk,
dat Ptolemaeus' werk er toe heeft bijgedragen, dat Columbus er toe
kwam de lengte van de route westwaarts naar iChina belangrijk te
onderschatten. Een Amerikaans cartograaf merkt hierbij op, dat Pto
lemaeus' fouten hier tot een gelukkig resultaat hebben geleid, in
casu de ontdekking van Amerika. Dit is ongetwijfeld een wel erg
simplistische opvatting van het historisch procesreeds Eratosthenes
had opgemerkt, dat het mogelijk zou kunnen zijn van Spanje uit India
te bereiken; het is voorts zo goed als zeker, dat Noorse zeevaarders
reeds lang voor Columbus de Amerikaanse kust hadden bezochtpas
bij het einde van de middeleeuwen wist men echter met een dergelijke
ontdekking iets aan te vangen. Onze fouten hebben dit is tenslotte
een troostrijk besef in het algemeen noch ten goede, noch ten
kwade, een dergelijke wereldschokkende betekenis.
Min of meer terloops werd hier het begrip „fout" geïntroduceerd.
De inhoud van dit begrip is hier wel evident. Vóór Ptolemaeus' tijd
waren immers reeds betere waarden voor de aardomtrek gevonden
ook de Arabieren, die later graadmetingen verrichtten, hadden betere
resultaten bereikt. Het begrip „fout" houdt hier dus in, wat wij thans
zouden noemen „grove fout", d.w.z. een vergissing, die bij een be
paalde stand van de wetenschap en de techniek van instrumenten-
fabricage bij voldoende oplettendheid vermeden kan worden. Een
fout dus van het soort waarover wij op de lagere school reeds ernstig
onderhouden werden.
Nu ligt het overigens wel voor de hand, dat de in die tijd gebruikte
instrumenten uiterst primitief waren en in het hanteren zeer onbe
trouwbaar. Hierdoor ontstonden dus ook fouten die met de vorige
niet op één lijn te stellen zijn en in zekere gevallen niet wel te ver
mijden warenwij kunnen ze betitelen met „instrumentele" fouten.
Wanneer wij thans zouden trachten met dezelfde middelen die de
Ouden ten dienste stonden, de afmetingen van de aarde te bepalen,
dan zou het niemand verwonderen, indien wij hiervoor waarden
vonden, die van de door Bessel of Hayford opgegeven afmetingen
aanmerkelijk verschilden. Inderdaad, wie in de musea de instrumen
ten beziet, waarmee onze voorvaderen de weg over zee vonden, be
grijpt nauwelijks, hoe hun dit gelukte en het wordt maar al te be
grijpelijk, dat zij hierbij grove fouten konden maken en het hun
helaas ook heel vaak niet gelukte.
Het lag in de lijn der verwachtingen, dat betrouwbaarder instru
menten de 'oplossing van de moeilijkheden zouden geven. Het heeft
echter lang geduurd, voordat zij vervaardigd konden worden. Pas
in de ióe eeuw zien we voorlopers van de moderne theodoliet in
