half jaar,variaties die de aarde een achterstand van ruim 0,07 tijdsecunde geven in juni
en een voorsprong van ruim 0,06 tijdsecunde in november.
De ontdekking van deze kort-periodieke variaties, in 1937 door de Franse astronoom
Stoyko, wachtte op de uitvinding van de kwartskristalklok, een uurwerk dat regelmatiger
loopt dan de aarde draait; de gemiddelde afwijking van de maandelijkse gang van een
goede kwartsklok is minder dan één duizendste secunde. Variaties in de gang, bepaald
door middel van sterwaarnemingen, kunnen dus grotendeels aan onregelmatigheden in
de wenteling van de sterrenhemel dus in de aardrotatie worden toegeschreven.
Door analyse van de resultaten van alle stations hoopt men te komen tot een
nauwkeuriger bepaling van deze snelle variaties in de aardrotatie, die men wijt aan seizoen
veranderingen in de verdeling van water- en luchtmassa's, in de bedekking met ijs,
sneeuw, vegetatie als gevolg van de wisseling van de jaargetijden.
Van elk station zal, zo dikwijls als dit mogelijk is, de geografische lengte worden bepaald
door de astronomisch bepaalde tijd te vergelijken met precisie-radiotijdseinen. Door
analyse van de eventuele variaties hoopt men meer te weten te komen over fluctuaties
in de voortplantingssnelheid van radiogolven en door vergelijking met de resultaten van
vroegere lengtebepalingen vast te stellen of inderdaad, zoals de theorie van Wegener
zegt, de continenten zich ten opzichte van elkaar verplaatsen.
De variaties in de breedte tenslotte zijn een afspiegeling van een schommeling van het
aardlichaam met betrekking tot de draaiingsas. Deze zeer gecompliceerde schommeling
vertoont behalve duidelijk periodieke gedeelten ook onregelmatigheden. De voornaamste
periode, die van Chandler, is 433 dagen; zij is een gevolg van het niet-samenvallen van
de rotatie-as en de traagheids-as van de niet-starre, doch plastische aarde. Andere perioden
van een jaar of onderdelen dan wel veelvouden daarvan hangen samen met veranderingen
in de massa-verdeling van de aarde tengevolge van de seizoenwisselingen. Omdat men
het verschijnsel nog niet voldoende heeft verklaard om het te kunnen voorspellen, is in
1895, omstreeks de tijd dat de breedte variaties practisch konden worden aangetoond,
een Internationale Breedtedienst gesticht, waaraan een aantal sterrenwachten mee
werken door zo vaak dat mogelijk is hun breedte te bepalen. De variaties zijn weliswaar
klein tot nu toe is de grootste gemeten amplitude 0,3 boogsecunden maar voor
nauwkeurig geodetisch of astronomisch werk niet verwaarloosbaar. Door tijdens het
Internationale Geofysische Jaar het aantal der stations, die voortdurend breedtebepa
lingen verrichten, te vergroten, hoopt men beter inzicht in het verschijnsel te krijgen.
Dat men het Internationale Geofysische Jaar gelijk heeft genomen aan de periode van
Chandler, 433 dagen, is om eventuele correlatie met andere op het programma voor
komende zaken te kunnen constateren.
Een omvangrijk en kostbaar instrumentarium, waarvan de waarde wordt geschat op
meer dan 200000,00 gaat volgend voorjaar naar Cura9ao.
Er is een instrument, beschikbaar gesteld door de Sterrenwacht te Leiden, voor het
waarnemen van het moment waarop een ster de meridiaan passeert. Dit zogenaamde
doorgangsinstrument is in principe een kijker, draaibaar om een oost-west geplaatste
horizontale as. Voorziet men een dergelijke kijker van een verticale kruisdraad dan zou
de waarnemer slechts het tijdstip behoeven vast te leggen waarop hij de ster de kruisdraad
ziet passeren. Om evenwel persoonlijke traagheidsfouten te elimineren gaat het iets inge
wikkelder: de waarnemer „volgt" de ster met een beweegbare kruisdraad. De tijd wordt
DE GEODETISCH-ASTRONOMISCHE STATIONS
Figuur 1. De stations die tijdens het internationale geofysische jaar zullen deelnemen aan
de lengte- en breedtebepalingen. Omdat de namen vrij moeilijk leesbaar zijn, laten we hier
de namen van de stations van links naar rechts volgen.
Hawaii
Tahiti
San Diego*
Curasao
Washington
Ottawa
Buenos Aires
Rio de Janeiro
San Fernando
Madrid
Greenwich
Algiers
Parijs
Ukkel
Neuchatel
Heidelberg
T urijn
Milaan
Hamburg
Potsdam
Wenen
Kaap de Goede Hoop
Riga
Leningrad
Nikolaieff
Charkow
Moskou
T ananarive
T ashkent
Eiland Amsterdam
Dehra Dun
Irkutsk
Zikawei
T okio
Wellington
De tijdelijke stations zijn met een sterretje gemerkt.
3
