is het tempo waarin een verandering zich voltrekt Lettend op de
vergelijking van de situatie aan de Technische Hogeschool van vóór
1940, waarvan ik een paar illustraties gaf, en de huidige toestand
aan de T.H., lijkt het wel alsof de tweede wereldoorlog een vol
strekte discontinuïteit in de maatschappelijke ontwikkeling heeft
veroorzaakt. Indien ik bij die vraag echter denk aan de enorme
invloed, die de techniek zowel op de communicatie als vooral ook op
de machtsverhoudingen in de wereld heeft gehad, zie ik dat die
ontwikkeling reeds vóór de oorlog aan de gang was. Niettegen
staande oorlog op het ogenblik bijna bepaald wordt door de com
binatie van wetenschap en techniek en dat die in 1945 zelfs de
beslissing bracht, kan men niet zeggen, dat de wetenschap als zo
danig in zijn ontwikkeling in de oorlog een discontinuïteit heeft ver
toond. De wereldontwikkeling was op allerlei gebied aan de gang,
ook in politiek opzicht. Het dekolonisatieproces, dat sterker dan
iets anders het aangezicht van de volkerenwereld heeft gewijzigd,
was al ingeluid in 1898 in Amritsar, waar de schoten gelost op de
opstandige Indiërs als het ware het klokgelui bij de feesten van
Keizerin Victoria begeleidden. De katastrofe van de tweede
wereldoorlog deed daarom niet veel meer dan alle labiele evenwich
ten verbreken. Daardoor werd weliswaar een discontinuïteit ge
schapen, zodat deze met de continuïteit gelijkelijk aanwezig was.
Er is bovendien ook nog een element van continuïteit in het feit,
dat ook na de overdracht van souvereiniteit de vrije volken en het
voormalige heersende volk eigenlijk niet wezenlijk van elkaar los
kunnen komen.
Zo is het ook met continuïteit en discontinuïteit in de weten
schappelijke ontwikkeling. Bijna iedere revolutionaire vinding
betekent de doorbreking van een proces, dat al aan de gang was.
Ook in het maatschappelijk leven van Nederland ziet men de
werking van de discontinuïteit van de oorlog en de continuïteit in
het maatschappelijk proces door elkaar heen. Velen hebben met
mij in 1945 de verhouding tussen die twee verkeerd geschat. De
zulken hadden niet begrepen, dat ook op het gebied van geestelijke
en politieke leiding de uitspraak geldt, die ik wel eens voor de wereld
van het onderwijs in de Kamer heb gehanteerd, nl. dat de onder
wijzer van vandaag zijn opleiding kreeg van de onderwijzer van
gisteren en dat deze op zijn beurt eergisteren gevormd werd. Dat
heeft ten gevolg, dat bij een natuurlijke gang van zaken het ver
leden een overwegende invloed heeft. Dat speelt ook in het denken
in de sferen waarin het maatschappelijk beleid wordt gevormd.
Het is aan pioniers en revolutionairen voorbehouden deze vicieuze
cirkels te doorbreken.
Het behoeft geen betoog, dat in tijden van snelle verandering
deze natuurlijke vertraging tot uiterst gevaarlijke situaties aan
leiding kan geven. Evenmin, dat wij in zulk een tijd van snelle ver
andering van allerlei verhoudingen leven. In hoeverre hierbij het
ontwikkelingsproces van techniek en wetenschap primair is, en in
82
