75
door; aan. de andere kant echter wordt deze maatschappij steeds
irrationelerwij missen een voorstelling van de uiteindelijke
menselijke doelstellingen die nagestreefd moeten worden. In elk
geval ontbreekt de coördinerende activiteit die het middeldoel
handelen richt en in dienst stelt van overdachte idealen van men
selijk welzijn. Ieder werkt op zijn gebiedje om de zaak te rationali
seren en er is geen geheel wat de rationaliteit van het geheel probeert
te realiseren. Het onvermijdelijk gevolg hiervan is dat de samenle
ving steeds meer het karakter gaat aannemen van een apparaat dat
allerlei disperate activiteiten van buitenaf moet coördineren en
daardoor een onpersoonlijke administratieve en ook weer instru
mentele technische rationaliteit aan het geheel geeft. Laat ik dit
in een aantal punten iets nader toelichten.
Ten eerste: het proces waarin consumptiegoederen worden ge
produceerd wordt steeds verder gerationaliseerd. De vraag of de
geproduceerde goederen aan werkelijke menselijke behoeften vol
doen, of dat energie en tijd niet beter gebruikt zouden kunnen
worden voor andere voor het menselijk welzijn belangrijker goe
deren wordt niet gesteld. In elk geval speelt deze vraag geen rol
bij de keuze van de te produceren goederen. Volgens de theorie der
klassieke economie die vaak ook nu nog gangbaar is onder eco
nomen, beslissen de mensen zelf wat geproduceerd gaat worden,
immers zo redeneert men, de markt produceert datgene waar vraag
naar is. En deze vraag wordt bepaald door de keuzevrijheid van de
consument. In feite klopt dit echter niet meer, aangezien degenen
die het productieapparaat beheersen via de moderne publiciteit en
reclametechnieken deze keuze beïnvloeden. De groot-industrie
dringt aan de mensen de goederen op die zij vervaardigt en zij
schept de behoeften die nodig zijn om afzet te vinden voor haar
producten. U ziet hier de verkering van rationaliteit tot irrationali
teit. Oorspronkelijk rationaliseert men het proces waarin de midde
len voor bevrediging van zich uitende menselijke behoeften ver
vaardigd worden. Met de verzelfstandiging van het productieproces
tot een apparaat waarvan de instandhouding en de ontwikkeling
zelf doel wordt, wordt de rationele productiviteit doel op zich.
Terwille van het rationeel functioneren van het productieproces
moet het gedrag van de consument „gerationaliseerd" worden
d.w.z. aangepast aan de eisen van het productieapparaat. Daarmee
wordt de rationaliteit irrationaliteit, de mens die het doel zou
moeten zijn van het productieproces wordt een middel van dit proces.
Een tweede puntDe organisatie van het samenwerken en samen
leven der mensen wordt eveneens steeds rationeler. Anderzijds
echter moet geconstateerd worden dat hierbij de vraag hoe het
samenleven en samenwerken georganiseerd moet zijn om de mens
in zijn contact met de medemens tot zijn recht te laten komen niet
of nauwelijks gesteld wordt, in elk geval dat zij niet bepalend is
voor de vorm die de organisatie aanneemt. Organisatie als discipli
nering van het individuele gedrag tot afstemming op elkaar is een