76
dringende noodzaak in een maatschappij met voortschrijdende
arbeidsverdeling. Maar de vraag is hoe dit gebeurt, of deze discipli
nering een zaak is die de mensen zich zelf opleggen of een zaak wordt
die hun van buitenaf door de abstracte eisen van het apparaat
wordt opgelegd. Volgens de theorie, hier bedoel ik weer de indivi
dualistische liberale theorie die aan onze maatschappij in elk geval
oorspronkelijk ten grondslag ligt, is de organisatie van het maat
schappelijk leven niets anders dan de resultante van oneindig veel
contacten en contracten van mensen die in volkomen vrijheid deze
met elkaar afsluiten. De feitelijkheid echter logenstraft deze theorie
volgens welke onze organisatie voortkomt uit vrijheid. Ook op
dit gebied geldt dat de rationaliteit een proces van verkering heeft
ondergaan. Organisatie is inderdaad een rationeel middel om mensen
in staat te stellen gezamenlijke doeleinden na te streven, ze verliest
echter haar menselijke rationaliteit waar de oorspronkelijke doel
stelling, het gezamenlijk nastreven van bepaalde doeleinden uit
het oog wordt verloren, waar het doel wordt het wrijvingsloos
functioneren van het organisatorische apparaat. Daar is de organisa
tie geen middel meer voor de mens om op vrije wijze met zijn mede
mens samen te leven, maar wordt de mens een middel, een object
van maatschappelijke organisatie.
Een derde punt: Dat is eigenlijk meer een opmerking, niet een
derde punt dat precies volgt op de twee voorgaande, maar een
overgang naar een vierde punt waar ik kom op de rationalisatie van
de wetenschap. Bij deze, als ik het zo noemen mag, irrationele
rationalisatie zowel van de productie als van de organisatie speelt de
wetenschap een heel grote rol. Vooreerst geschiedt de ontwikkeling
van het productieapparaat vooral dank zij het vernuft van de
wetenschappers die direct of indirect in dienst van dit apparaat
staan.
Theoretisch is hun wetenschap neutraal. Zij kan evenzeer een
bijdrage vormen voor een productie in dienst van werkelijke als
van vervalste menselijke behoeften. In de feitelijke omstandigheden
weet de wetenschapper vandaag niet of hij met zijn wetenschap al
dan niet de mensen een dienst bewijst. Vervolgens de aanpassing
van de consumenten aan het productieapparaathet opdringen van
goederen en het scheppen van behoeften wordt vooral mogelijk
gemaakt, ik moet dat tot mijn schaamte zeggen, door de ontwikke
ling van de menswetenschappen. Zij hebben, zo als de Duitse
socioloog Chelsky dat zegt „Human- und Sozial-Techniken"
ontwikkeld om de mensen aan te passen aan de eisen van het pro
ductieapparaat. In zo verre psychologen en sociologen de middelen
verschaffen om de mens op deze wijze te manipuleren is er natuurlijk
geen sprake van dat zij met hun wetenschap in dienst van de mens
staan. Vervolgens: ook de rationalisatie van de organisatie der
menselijke samenwerking wordt door de wetenschap mogelijk
gemaakt. De wetenschap wijst de weg, om het een beetje sarcas
tisch uit te drukken, om de vrijheid als storingsfactor in het or-
